Zatem, owocnej lektury!
Carpe Noctrum

Sarmacki utwór Jacka Kowalskiego

sobota, 4 kwietnia 2009

Sarmatyzm w epoce Oświecenia

Ignacy Krasicki
http://osr.w.interia.pl/podstrona_literatura/krasicki/krasicki.jpg











Obraz sarmatyzmu z perspektywy ludzi oświecenia

Typ kultury szlacheckiej ukształtowany w okresie baroku uległ na początku XVIII wieku degeneracji. Sarmatyzm i jego cechy charakterystyczne stały się przedmiotem ostrych ataków działaczy oświecenia. Mówiąc o sarmatyzmie, jako typie kultury, nie sposób było oddzielić go było od całokształtu stosunków panujących w Polsce. W utworach oświeceniowych przedstawiano obraz Sarmaty w bardzo krytyczny sposób, podkreślając wszelkie wady tej formacji. Oskarżano ją przede wszystkim o ciemnotę, zacofanie, izolację od innych narodów, brak troski o losy kraju. Często poruszano również problem pijaństwa i samowoli szlacheckiej. Ludzie epoki oświecenia ze swojej perspektywy oceniali to do czego doprowadziły rządy Sarmatów, mieli inne poglądy na wiele spraw związanych z formą ustrojową, inne spojrzenie na sprawy polityczne, czy społeczne.

M. Klimowicz, „Oświecenie”, Warszawa 1980


"Monitor" wobec sarmatyzmu

"Monitor" został powołany do życia w 1765 roku. Nazywano go "czasopismem moralnym". Był wzorowany na angielskim "Spektatorze", inspirowany i wspierany finansowo przez króla. Stał się główną trybuną propagowania reform. Redagował go w pierwszym okresie Ignacy Krasicki, korzystając z artykułów Bohomolca, Konarskiego, czartoryskiego czy Naruszewicza. "Monitor" poruszał bardzo wiele aktualnych i różnorodnych tematów. W nowych krótkich formach publicystycznych- esejach, artykułach, felietonach, reportażach, listach- monitorowi autorzy krytykowali sarmackie zachowanie, postulowali nowy wzór osobowy oświeconego szlachcica, brali w obronę mieszczan i chłopów, pisali o problemach gospodarczych i politycznych Polski, walczyli o tolerancję religijną i o świecką edukację. Przemycali myśli i koncepcje Locke'a, Woltera i Rousseau. Zajmowali się również sprawami teatru, literatury oraz czystości i poprawności języka.
Na początku działalności "Monitor" atakował przejawy szlacheckiego tradycjonalizmu, w felietonach i satyrycznych obrazkach ośmieszał staroświeckich szlachciców, dają im za wzór nowoczesnego szlachcica oświeconego. Wtedy utrwaliło się negatywne pojęcie sarmatyzmu, z którym wiązano wszelkie zło dawnej Polski, zwłaszcza ciemnotę, nienawiść do nowości, pogardę dla cudzoziemców, polityczny anarchizm ("złota wolność"), fanatyzm religijny, presądy, pijaństwo, rozrzutność.
Później (w okresie wojny barskiej) "Monitor” znacznie złagodził krytykę sarmackiej kultury.

Kraft Per, Portret Ignacego Krasickiego, ok. 1768
encyklopedia.pwn.pl












Ignacy Krasicki
„Żona modna”

"A ponieważ dostałeś, coś tak drogo cenił,
Winszuję, panie Pietrze, żeś się już ożenił".
- "Bóg zapłać". - "Cóż to znaczy? Ozięble dziękujesz,
Alboż to szczęścia swego jeszcze nie pojmujesz?
Czyliż się już sprzykrzyły małżeńskie ogniwa?"
- "Nie ze wszystkim; luboć to zazwyczaj tak bywa,
Pierwsze czasy cukrowe". - "Toś pewnie w goryczy?"
- "Jeszczeć!" - "Bracie, trzymaj więc, coś dostał w zdobyczy!
Trzymaj skromnie, cierpliwie, a milcz tak jak drudzy,
Co to swoich małżonek uniżeni słudzy,
Z tytułu ichmościowie, dla oka dobrani,
A jejmość tylko w domu rządczyna i pani,
Pewnie może i twoja?" - "Ma talenta śliczne:
Wziąłem po niej w posagu cztery wsie dziedziczne,
Piękna, grzeczna, rozumna". - "Tym lepiej". - "Tym gorzej.
Wszystko to na złe wyszło i zgubi mnie sporzej;
Piękność, talent wielkie są zaszczyty niewieście,
Cóż po tym, kiedy była wychowana w mieście".
- "Alboż to miasto psuje?" - "A któż wątpić może?
Bogdaj to żonka ze wsi!" - "A z miasta?" - "Broń Boże!
Źlem tuszył, skorom moją pierwszy raz obaczył,
Ale, żem to, co postrzegł, na dobre tłumaczył,
Wdawszy się już, a nie chcąc dla damy ohydy,
Wiejski Tyrsys, wzdychałem do mojej Filidy.
Dziwne były jej gesta i misterne wdzięki,
A nim przyszło do szlubu i dania mi ręki,
Szliśmy drogą romansów, a czym się uśmiechał,
Czym się skarżył, czy milczał, czy mówił, czy wzdychał,
Wiedziałem, żem niedobrze udawał aktora,
Modna Filis gardziła sercem domatora.
I ja byłbym nią wzgardził; ale punkt honoru,
A czego mi najbardziej żal, ponęta zbioru,
Owe wioski, co z mymi graniczą, dziedziczne,
Te mnie zwiodły, wprawiły w te okowy śliczne.
Przyszło do intercyzy. Punkt pierwszy: że w mieście
Jejmość przy doskonałej francuskiej niewieście,
Co lepiej (bo Francuzka) potrafi ratować,
Będzie mieszkać, ilekroć trafi się chorować.
Punkt drugi: chociaż zdrowa, czas na wsi przesiedzi,
Co zima jednak miasto stołeczne odwiedzi.
Punkt trzeci: będzie miała swój ekwipaż własny.
Punkt czwarty: dom się najmie wygodny, nieciasny,
To jest apartamenta paradne dla gości,
Jeden z tyłu dla męża, z przodu dla jejmości.
Punkt piąty: a broń Boże! - Zląkłem się. A czego?
"Trafia się - rzekli krewni - że z zdania wspólnego
Albo się węzeł przerwie, albo się rozłączy!"
"Jaki węzeł?" "Małżeński". Rzekłem: "Ten śmierć kończy".
Rozśmieli się z wieśniackiej przytomni prostoty.
A tak płacąc wolnością niewczesne zaloty,
Po zwyczajnych obrządkach rzecz poprzedzających
Jestem wpisany w bractwo braci żałujących.
Wyjeżdżamy do domu. Jejmość w złych humorach:
Czym pojedziem?" "Karetą". "A nie na resorach ?"
Daliż ja po resory. Szczęściem kasztelanie,
Co karetę angielską sprowadził z zagranic,
Zgrał się co do szeląga. Kupiłem. Czas siadać.
Jejmość słaba. Więc podróż musiemy odkładać.
Zdrowsza jejmość, zajeżdża angielska kareta.
Siada jejmość, a przy niej suczka faworyta.
Kładą skrzynki, skrzyneczki, woreczki i paczki,
Te od wódek pachnących, tamte od tabaczki,
Niosą pudło kornetów, jakiś kosz na fanty;
W jednej klatce kanarek, co śpiewa kuranty,
W drugiej sroka, dla ptaków jedzenie w garnuszku,
Dalej kotka z kocięty i mysz na łańcuszku.
Chcę siadać, nie masz miejsca; żeby nie zwlec drogi,
Wziąłem klatkę pod pachę, a suczkę na nogi.
Wyjeżdżamy szczęśliwie, jejmość siedzi smutna,
Ja milczę, sroka tylko wrzeszczy rezolutna.
Przerwała jejmość myśli: "Masz waćpan kucharza ?"
"Mam, moje serce". "A pfe, koncept z kalendarza,
Moje serce! Proszę się tych prostactw oduczyć!"
Zamilkłem. Trudno mówić, a dopieroż mruczyć.
Więc milczę. Jejmość znowu o kucharza pyta.
"Mam, mościa dobrodziejko". "Masz waćpan stangryta?"
"Wszak nas wiezie". "To furman. Trzeba od parady
Mieć inszego. Kucharza dla jakiej sąsiady
Możesz waćpan ustąpić". "Dobry". "Skąd?" "Poddany".
"To musi być zapewne nieoszacowany -
Musi dobrze przypiekać reczuszki, łazanki,
Do gustu pani wojskiej, panny podstolanki.
Ustąp go waćpan. Przyjmą pana Matyjasza,
Może go i ksiądz pleban użyć do kiermasza.
A pasztetnik?" "Umiał ci i pasztety robić".
"Wierz mi waćpan, jeżeli mamy się sposobić
Do uczciwego życia, weźże ludzi zgodnych,
Kucharzy cudzoziemców, pasztetników modnych,
Trzeba i cukiernika. Serwis zwierściadlany
Masz waćpan i figurki piękne z porcelany ?"
"Nie mam". "Jak to być może? Ale już rozumiem
I lubo jeszcze trybu wiejskiego nie umiem,
Domyślam się. Na wety zastawiają półki,
Tam w pięknych piramidach krajanki, gomółki,
Tatarskie ziele w cukrze, imbier chiński w miodzie,
Zaś ku większej pociesze razem i wygodzie
W ładunkach bibułowych kmin kandyzowany,
A na wierzchu toruński piernik pozłacany.
Szkoda mówić, to pięknie, wybornie i grzecznie,
Ale wybacz mi waćpan, że się stawię sprzecznie.
Jam niegodna tych parad, takiej wspaniałości".
Zmilczałem, wolno było żartować jejmości.
Wjeżdżamy już we wrota, spojźrzała z karety:
"A pfe, mospanie, parkan, czemu nie sztakiety?"
Wysiadła, a z nią suczka i kotka, i myszka;
Odepchnęła starego szafarza Franciszka,
Łzy mu w oczach stanęły, jam westchnął. W drzwi wchodzi.
"To nasz ksiądz pleban!" "Kłaniam". Zmarszczył się dobrodziej.
"Gdzie sala?" "Tu jadamy". "Kto widział tak jadać!
Mała izba, czterdziestu nie może tu siadać".
Aż się wezdrgnął Franciszek, skoro to wyrzekła,
A klucznica natychmiast ze strachu uciekła.
Jam został. Idziem dalej. "To pokój sypialny".
"A pokój do bawienia?" "Tam, gdzie i jadalny".
To być nigdy nie może! A gabinet ?" "Dalej.
Ten będzie dla waćpani, a tu będziem spali".
"Spali? Proszę, mospanie, do swoich pokojów.
Ja muszę mieć osobne od spania, od strojów,
Od książek, od muzyki, od zabaw prywatnych,
Dla panien pokojowych, dla służebnic płatnych.
A ogród?" "Są kwatery z bukszpanu, ligustru".
"Wyrzucić! Nie potrzeba przydatniego lustru,
To niemczyzna. Niech będą z cyprysów gaiki,
Mruczące po kamyczkach gdzieniegdzie strumyki,
Tu kiosk, a tu meczecik, holenderskie wanny,
Tu domek pustelnika, tam kościół Dyjanny.
Wszystko jak od niechcenia, jakby od igraszki,
Belwederek maleńki, klateczki na ptaszki,
A tu słowik miłośnie szczebiocze do ucha,
Synogarlica jęczy, a gołąbek grucha,
A ja sobie rozmyślam pomiędzy cyprysy
Nad nieszczęściem Pameli albo Heloisy..."
Uciekłem, jak się jejmość rozpoczęła zżymać,
Już też więcej nie mogłem tych bajek wytrzymać,
Uciekłem. Jejmość w rządy. Pełno w domu wrzawy,
Trzy sztafety w tygodniu poszło do Warszawy,
W dwa tygodnie już domu i poznać nie można,
Jejmość w planty obfita, a w dziełach przemożna,
Z stołowej izby balki wyrzuciwszy stare,
Dała sufit, a na nim Wenery ofiarę.
Już alkowa złocona w sypialnym pokoju,
Gipsem wymarmurzony gabinet od stroju.
Poszły słojki z apteczki, poszły konfitury,
A nowym dziełem kunsztu i architektury
Z półek szafy mahoni, w nich książek bez liku,
A wszystko po francusku: globus na stoliku,
Buduar szklni się złotem, pełno porcelany,
Stoliki marmurowe, zwierściadlane ściany.
Zgoła przeszedł mój domek warszawskie pałace,
A ja w kącie nieborak, jak płacę, tak płacę.
To mniejsza, lecz gdy hurmem zjechali się goście,
Wykwintne kawalery i modne imoście,
Bal, maszki, trąby, kotły, gromadna muzyka,
Pan szambelan za zdrowie jejmości wykrzyka,
Pan adiutant wypija moje stare wino,
A jejmość w kącie szepcząc z panią starościną,
Kiedy ja się uwijam jako jaki sługa,
Coraz na mnie pogląda, śmieje się i mruga.
Po wieczerzy fejerwerk. Goście patrzą z sali;
Wpadł szmermel między gumna, stodoła się pali.
Ja wybiegam, ja gaszę, ratuję i płaczę,
A tu brzmią coraz głośniej na wiwat trębacze.
Powracam zmordowany od pogorzeliska,
Nowe żarty, przymówki, nowe pośmiewiska.
Siedzą goście, a coraz więcej ich przybywa,
Przekładam zbytni ekspens, jejmość zapalczywa
Z swoimi czterma wsiami odzywa się dwornie.
"I osiem nie wystarczy" - przekładam pokornie.
"To się wróćmy do miasta". Zezwoliłem, jedziem;
Już tu od kilku niedziel zbytkujem i siedziem.
Już... ale dobrze mi tak, choć frasunek bodzie,
Cóż mam czynić? Próżny żal, jak mówią, po szkodzie”.


"Żona modna" Ignacego Krasickiego to satyra, która piętnuje kosmopolityzm wśród XVIII-wiecznej szlachty.
W satyrze tej autor przedstawia pewne młode małżeństwo, pana Piotra i jego żonę modną.
Podczas spotkania dwóch przyjaciół dowiadujemy się, że jeden z nich, pan Piotr, niedawno się ożenił. Podczas dalszej rozmowy możemy wywnioskować, że małżeństwo to nie do końca zostało zawarte z miłości. Większą rolę odegrały tu pieniądze. Niestety, tuż po ślubie okazuje się, że młoda żona to kobieta, która lubi luksus i zbytek. Nic jej się nie podoba w gospodarstwie męża. Zaczyna więc od zmian, podoba jej się przede wszystkim to, co zagraniczne, modne. Nowe porządki wprowadza nie tylko w sferze urządzenia domu, ale również w sposobie ubierania, jedzenia. Nawet kucharz, którego zatrudnia jest cudzoziemcem. W tym wszystkim jej świeżo poślubiony małżonek schodzi na plan dalszy, można by rzec, że sam przyjmuje rolę sługi.
Satyra Krasickiego to apel do Polaków, by nie byli tak bardzo zapatrzeni w modę zachodnią, a potrafili również docenić to, co nasze , polskie.

Ignacy Krasicki, „Żona modna” [w:] „Satyry”, Warszawa 1987


Ignacy Krasicki
„Do króla”

Im wyżej, tym widoczniej; chwale lub naganie
Podpadają królowie, najjaśniejszy panie!
Satyra prawdę mówi, względów się wyrzeka.
Wielbi urząd, czci króla, lecz sądzi człowieka.
Gdy więc ganię zdrożności i zdania mniej baczne,
Pozwolisz, mości królu, że od ciebie zacznę.
Jesteś królem, a czemu nie królewskim synem?
To niedobrze; krew pańska jest zaszczyt przed gminem.
Kto się w zamku urodził, niech ten w zamku siedzi;
Z tegoć powodu nasi szczęśliwi sąsiedzi.
Bo natura na rządczych pokoleniach zna się:
Inszym powietrzem żywi, inszą strawą pasie.
Stąd rozum bez nauki, stąd biegłość bez pracy;
Mądrzy, rządni, wspaniali, mocarze, junacy-
Wszystko im łatwo idzie; a chociażby który
Odstrychnął się na moment od swojej natury,
Znowu się do niej wróci a dobrym koniecznie
Być musi i szacownym w potomności wiecznie.
Bo od czegoż poeci? Skarb królestwa drogi,
Rodzaj możny w aplauzy, w słowa nieubogi,
Rodzaj, co umie znaleźć, czego i nie było,
A co jest, a niedobrze, żeby się przyćmiło,
I w to oni potrafią; stąd też jak na smyczy
Szedł chwalca za chwalonym, zysk niosąc w zdobyczy,
A choć który fałsz postrzegł, kompana nie zdradził;
Ten gardził, ale płacił, ów śmiał się, lecz kadził.
Tyś królem, czemu nie ja? Mówiąc między nami,
Ja się nie będę chwalił, ale przymiotami
Niezłymi się zaszczycam. Jestem Polak rodem,
A do tego i szlachcic, a choćbym i miodem
Szynkował, tak jak niegdyś ów bartnik w Kruszwicy,
Czemuż bym nie mógł osieść na twojej stolicy?
Jesteś Królem - a byłeś przedtem mości panem;
To grzech nieodpuszczony. Każdy, który stanem
Przedtem się z tobą równał, a teraz czcić musi,
Nim powie: najjaśniejszy", pierwej się zakrztusi;
I choć się przyzwyczaił, przecież go to łechce:
Usty cię czci, a sercem szanować cię nie chce.
I ma słuszne przyczyny. Wszak w Lacedemonie
Zawżdy siedział Tesalczyk na Likurga tronie,
Greki archontów swoich od Rzymianów brali,
Rzymianie dyktatorów od Greków przyzwali;
Zgoła, byleby nie swój, choćby i pobłądził,
Zawżdy to lepiej było, kiedy cudzy rządził.
Czyń, co możesz, i dziełmi sąsiadów zadziwiaj,
Szczep nauki, wznoś handel i kraj uszczęśliwiaj-
Choć wiedzą, chociaż czują, żeś jest tronu godny,
Nie masz chrztu, co by zmazał twój grzech pierworodny
Skąd powstał na Michała ów spisek zdradziecki?
Stąd tylko, że król Michał zwał się Wiszniowiecki.
Do Jana, że Sobieski, naród nie przywyka.
Król Stanisław dług płaci za pana stolnika.
Czujesz to - i ja czuję; więc się już nie troszczę,
Pozwalam ci być królem, tronu nie zazdroszczę.
Źle to więc, żeś jest Polak; źle, żeś nie przychodzień;
To gorsza (luboć, prawda, poprawiasz się co dzień)-
Przecież muszę wymówić, wybacz, że nie pieszczę-
Powiem więc bez ogródki: oto młodyś jeszcze.
Pięknież to, gdy na tronie sędziwość się mieści;
Tyś nań wstąpił mający lat tylko trzydzieści,
Bez siwizny, bez zmarszczków: zakał to nie lada.
Wszak siwizna zwyczajnie talenta posiada,
Wszak w zmarszczkach rozum mieszka, a gdzie broda siwa,
Tam wszelka doskonałość zwyczajnie przebywa.
Nie byłeś, prawda, winien temu, żeś nie stary;
Młodość, czerstwość i rześkość piękneż to przywary,
Przecież są przywarami. Aleś się poprawił:
Już cię tron z naszej łaski siwizny nabawił.
Poczekaj tylko, jeśli zstarzeć ci się damy,
Jak cię tylko w zgrzybiałym wieku oglądamy,
Będziem krzyczeć na starych, dlatego żeś stary.
To już trzy, com ci w oczy wyrzucił, przywary.
A czwarta jaka będzie, miłościwy panie?
O sposobie rządzenia niedobre masz zdanie.
Król nie człowiek. To prawda, a ty nie wiesz o tym;
Wszystko ci się coś marzy o tym wieku złotym.
Nie wierz bajkom! Bądź takim, jacy byli drudzy.
Po co tobie przyjaciół? Niech Cię wielbią słudzy.
Chcesz, aby cię kochali? Niech się raczej boją.
Cóżeś zyskał dobrocią, łagodnością twoją?
Zdzieraj, a będziesz możnym, gnęb, a będziesz wielkim;
Tak się wsławisz a przeciw nawałnościom wszelkim
Trwale się ubezpieczysz. Nie chcesz? Tymci gorzej:
Przypadać będą na cię niefortuny sporzej.
Zniesiesz mężnie - cierpże z tym myślenia sposobem;
Wolę ja być Krezusem aniżeli Jobem.
Świadczysz, a na złe idą dobrodziejstwa twoje.
Czemuż świadczysz, z dobroci gdy masz niepokoje?
Bolejesz na niewdzięczność - alboż ci rzecz tajna,
Że to w płacy za łaski moneta zwyczajna?
Po co nie brać szafunku starostw, gdy dawano?
Po tymci tylko w Polszcze króle poznawano,
A zagrzane wspaniałą miłością ojczyzny,
Kochały patryjoty dawcę królewszczyzny.
Księgi lubisz i w ludziach kochasz się uczonych;
I to źle. Porzuć mędrków zabałamuconych.
Żaden się naród księgą w moc nie przysposobił:
Mądry przedysputował, ale głupi pobił.
Ten, co niegdyś potrafił floty duńskie chwytać-
Król Wizimierz - nie umiał pisać ani czytać.
Waszej królewskiej mości nie przeprę, jak widzę,
W tym się popraw przynajmniej, o co ja się wstydzę.
Dobroć serca monarchom wcale nie przystoi:
To mi to król, co go się każdy człowiek boi,
To mi król, co jak wspojźrzy, do serca przeniknie.
Kiedy lud do dobroci rządzących przywyknie,
Bryka, mościwy królu, wzgląd wspacznie obróci:
Zły, gdy kontent, powolny, kiedy się zasmuci.
Nie moje to jest zdanie, lecz przez rozum bystry
Dawno tak osądziły przezorne ministry:
Wiedzą oni (a czegoż ministry nie wiedzą?),
Przy sterze ustawicznie, gdy pracują, siedzą,
Dociekli, na czym sekret zawisł panujących.
Z tych więc powodów, umysł wskróś przenikających,
Nie trzeba, mości królu, mieć łagodne serce:
Zwycięż się, zgaś ten ogień i zatłum w iskierce!
Żeś dobry, gorszysz wszystkich, jak o tobie słyszę,
I ja się z ciebie gorszę i satyry piszę;
Bądź złym, a zaraz kładąc twe cnoty na szalę,
Za to, żeś się poprawił, i ja cię pochwalę.


Informacje na temat utworu:

Tematem wiersza jest król, widziany z perspektywy staropolskiego sarmaty, zalety młodego i wykształconego władcy oraz zacofanie konserwatywnej szlachty. Podmiot liryczny to przeciętny, ale podejrzliwy, sprytny i przebiegły szlachcic. Jego zachowanie wyraźnie spowodowane jest niechęcią do króla. W swojej przemowie szlachcic używa wielu sentencji i aforyzmów, unika zaś makaronizmów i skomplikowanego języka. Królowi Stanisławowi Augustowi Poniatowskiemu zostają postawione liczne zarzuty: brak szlacheckiego pochodzenia, polska narodowość, młody wiek, dobroć i łagodność wobec poddanych oraz świetne wykształcenie i zainteresowanie sztuką. W prawidłowym rozumieniu utwór jest satyrą na sarmacką szlachtę, bowiem zarzuty pod adresem króla są pozorne. To tak naprawdę dobre strony władcy, których zaznaczenie ma na celu ujawnić cisnotę poglądów, konserwatyzm, megalomanię wielu Sarmatów. Nie chcą oni żadnych reform, sprzeciwiają się wszelkim zmianom, przekonani są o własnej mądrości i wyższości.
Poprzez satyrę „Do króla” Krasicki oddał honor Stanisławowi Augustowi Poniatowskiemu. Bowiem to ten król zainicjował wiele zmian w kraju, był otwarty na świat i nowe wyzwania a także wspierał twórczość Krasickiego. Utwór ten można zatem nazwać panegirykiem.


Bibliografia:
1) Ignacy Krasicki, Do Króla, [w:] Satyry, Poznań 1995.
2) Teresa Kostkiewiczowa, Studia o Krasickim, Warszawa 1997.
3) Józef Tomasz Pokrzywniak, Wstęp, [w:] Ignacy Krasicki, Satyry i Listy, wyd. trzecie poprawione, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1999.


Ignacy Krasicki - biskup warmiński
encyklopedia.interia.pl











Ignacy Krasicki
"Pijaństwo"

"Skąd idziesz?" "Ledwo chodzę". "Słabyś?" "I jak jeszcze.
Wszak wiesz, że się ja nigdy zbytecznie nie pieszczę,
Ale mi zbyt dokucza ból głowy okrutny".
"Pewnieś wczoraj był wesół, dlategoś dziś smutny.
Przejdzie ból, powiedzże mi, proszę, jak to było?
Po smacznym, mówią, kąsku i wodę pić miło".
"Oj, niemiło, mój bracie! bogdaj z tym przysłowiem
Przepadł, co go wymyślił; jak było, opowiem.
Upiłem się onegdaj dla imienin żony;
Nie żal mi tego było. Dzień ten obchodzony
Musiał być uroczyście. Dobrego sąsiada
Nieźle czasem podpoić; jejmość była rada,
Wina mieliśmy dosyć, a że dobre było,
Cieszyliśmy się pięknie i nieźle się piło.
Trwała uczta do świtu. W południe się budzę,
Cięży głowa jak ołów, krztuszę się i nudzę;
Jejmość radzi herbatę, lecz to trunek mdlący.
Jakoś koło apteczki przeszedłem niechcący,
Hanyżek mnie zaleciał, trochę nie zawadzi.
Napiłem się więc trochę, aczej to poradzi:
Nudno przecie. Ja znowu, już mi raźniej było,
Wtem dwóch z uczty wczorajszej kompanów przybyło.
Jakże nie poczęstować, gdy kto w dom przychodzi?
Jak częstować, a nie pić? i to się nie godzi;
Więc ja znowu do wódki, wypiłem niechcący:
Omne trinum perfectum, bo trunek gorący
Dobry jest na żołądek. Jakoż w punkcie zdrowy,
Ustały i nudności, ustał i ból głowy.
Zdrów i wesół wychodzę z moimi kompany,
Wtem obiad zastaliśmy już przygotowany.
Siadamy. Chwali trzeźwość pan Jędrzej, my za nim,
Bogdaj to wstrzemięźliwość, pijatykę ganim,
A tymczasem butelka nietykana stoi.
Pan Wojciech, co się bardzo niestrawności boi,
Po szynce, cośmy jedli, trochę wina radzi:
Kieliszek jeden, drugi zdrowiu nie zawadzi,
A zwłaszcza kiedy wino wytrawione, czyste:
Przystajem na takowe prawdy oczywiste.
Idą zatem dyskursa tonem statystycznym
O miłości ojczyzny, o dobru publicznym,
O wspaniałych projektach, mężnym animuszu;
Kopiem góry dla srebra i złota w Olkuszu,
Odbieramy Inflanty i państwa multańskie5,
Liczemy owe sumy neapolitańskie,
Reformujemy państwo, wojny nowe zwodzim,
Tych bijem wstępnym bojem, z tamtymi się godzim,

A butelka nieznacznie jakoś się wysusza.
Przyszła druga; a gdy nas żarliwość porusza,
Pełni pociech, że wszyscy przeciwnicy legli,
Trzeciej, czwartej i piątej aniśmy postrzegli.
Poszła szósta i siódma, za nimi dziesiąta,
Naówczas, gdy nas miłość ojczyzny zaprząta,
Pan Jędrzej, przypomniawszy żórawińskie klęski,
Nuż w płacz nad królem Janem: >>Król Jan był zwycięski!<<>>Nieprawda!<<>>Słyszysz waść<< - mi rzecze >>Jak to waść! Nauczę cię rozumu, człowiecze<<. On do mnie, ja do niego, rwiemy się zajadli, Trzyma Jędrzej, na wrzaski służący przypadli, Nie wiem, jak tam skończyli zwadę naszą wielką, Ale to wiem i czuję, żem wziął w łeb butelką. Bogdaj w piekło przepadło obrzydłe pijaństwo! Cóż w nim? Tylko niezdrowie, zwady, grubijaństwo. Oto profit: nudności i guzy, i plastry". "Dobrze mówisz, podłej to zabawa hałastry, Brzydzi się nim człek prawy, jako rzeczą sprosną: Z niego zwady, obmowy nieprzystojne rosną, Pamięć się przez nie traci, rozumu użycie, Zdrowie się nadweręża i ukraca życie. Patrz na człeka, którego ujęła moc trunku, Człowiekiem jest z pozoru, lecz w zwierząt gatunku Godzien się mieścić, kiedy rozsądek zaleje I w kontr naturze postać bydlęcą przywdzieje. Jeśli niebios zdarzenie wino ludziom dało Na to, aby użyciem swoim orzeźwiało, Użycie darów bożych powinno być w mierze. Zawstydza pijanice nierozumne zwierzę, Potępiają bydlęta niewstrzymałość naszą, Trunkiem według potrzeby gdy pragnienie gaszą, Nie biorą nad potrzebę; człek, co nimi gardzi, Gorzej od nich gdy działa, podlejszy tym bardziej Mniejsza guzy i plastry, to zapłata zbrodni, Większej kary, obelgi takowi są godni, Co w dzikim zaślepieniu występni i zdrożni, Rozum, który człowieka od bydlęcia rożni, Śmią za lada przyczyną przytępiać lub tracić. Jakiż zysk taką szkodę potrafi zapłacić? Jaka korzyść tak wielką utratę nadgrodzi? Zła to radość, mój bracie, po której żal chodzi. Ci, co się na takowe nie udają zbytki, Patrz, jakie swej trzeźwości odnoszą pożytki: Zdrowie czerstwe, myśl u nich wesoła i wolna, Moc i raźność niezwykła i do pracy zdolna, Majętność w dobrym stanie, gospodarstwo rządne, Dostatek na wydatki potrzebnie rozsądne: Te są wstrzemięźliwości zaszczyty, pobudki, Te są". "Bądź zdrów!" "Gdzież idziesz?" "Napiję się wódki"


Satyra Pijaństwo ma charakter dialogowy. Skonstruowana jest wokół rozmowy dwóch szlachciców. Jeden z nich opowiada swojemu rozmówcy historię, która stała się jego udziałem poprzedniego dnia. Relacjonuje on opowieść o uczcie, w której uczestniczył. Opisuje suto zastawiony stół i zasiadających przy nim trzech zgodnych kompanów. Stopniowo jednak wystawna uczta przeradza się w zwyczajną pijatykę. Mało tego rozmowy prowadzone przez szlachciców doprowadzają w końcu do wszczęcia bójki. Ukazuje w owej satyrze Krasicki typowe negatywne cechy szlachty: skłonność do bijatyk i zaglądania do kieliszka, fałszywie rozumiana gościnność, zapalczywość, grubiaństwo. Zwracają uwagę czytelnika argumenty, którymi posługują się postaci w Pijaństwie, by uzasadnić chęć sięgnięcia po „coś mocniejszego”. I tak wódka stanowi w ich ocenie najlepsze lekarstwo na nudności. Trunek dobrze wpływać też ma na żołądek oraz powodować lepsze samopoczucie. Wreszcie pozwala on zwalczyć uporczywy ból głowy (notabene powstały wskutek dopiero co ukończonej libacji!). Spożycie alkoholu uzasadniane jest też uczestnictwem w uczcie, a więc spożywaniem licznych sycących potraw. Wypicie kilku lampek wina ma działać zapobiegawczo przeciw ewentualnemu wystąpieniu niestrawności. Poeta ironicznie pokazuje, że dopiero po wypiciu znacznych ilości alkoholu w szlachcicach odradza się zmysł patriotyczny. Wówczas tematy rozmów wyznaczają kwestie polityczne, gospodarcze i militarne, które mają prowadzić do odzyskania potęgi dawnej Rzeczpospolitej (odebranie ziem utraconych w przegranych wojnach ze Szwecją, Rosja, Turcją, uruchomienia kopalni ołowiu i srebra). Jednak i ten „słomiany zapał” szybko mija, zastępuje go bowiem senność, a kolejnego dnia ponownie ból głowy. Podmiot liryczny satyry piętnuje również nieumiarkowanie w piciu. Bohaterowie nie zauważają nawet, ile zdołali już wypić:

A butelka nieznacznie jakoś się wysusza. / Przyszła druga […] / Trzeciej, czwartej i piątej aniśmy postrzegli. / Poszła szósta i siódma, za nimi dziesiąta.

Wreszcie przychodzi opamiętanie i bohater satyry żali się na pijaństwo, wskazuje rozmówcy negatywne skutki nałogu. Nie udaje mu się jednak drugiego szlachcica zniechęcić do picia, nawet gdy przywołuje argumenty przyrównujące pijanego człowieka do zwierzęcia. Utwór kończy się bowiem stwierdzeniem słuchającego opowiadanej historii szlachcica:

- Bądź zdrów!

- Gdzież idziesz?

- Napiję się wódki.



Ignacy Krasicki
http://www.gandalf.com.pl/authors/b/1008.jpg











Ignacy Krasicki herbu Rogala (ur. 3 lutego 1735 w Dubiecku, zm. 14 marca 1801 w Berlinie) – biskup warmiński od 1767, arcybiskup gnieźnieński od 1795, książę sambijski, hrabia Świętego Cesarstwa Rzymskiego, prezydent Trybunału Koronnego w Lublinie w 1765 poeta, prozaik i publicysta.
Jeden z głównych przedstawicieli polskiego oświecenia. Nazywany "księciem poetów polskich".
Jako biskup warmiński (od 1767) z rozmachem urządzał swoje rezydencje w Lidzbarku i Smolajnach. Z racji pełnionej funkcji zasiadał w Senacie Rzeczypospolitej.
W 1781 r. wydał nakładem drukarni Michała Grölla w Warszawie dwutomowy Zbiór potrzebniejszych wiadomości, drugą po Nowych Atenach polską encyklopedię powszechną. Jest również autorem dzieła uznawanego za pierwszą polską powieść (Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki). Tworzył głównie bajki, satyry i poematy heroikomiczne.

Bibliografia:
1) Ignacy Krasicki, Satyry, Warszawa 1988, s. 45-46


Franciszek Zabłocki
„Sarmatyzm”- fragment

GURONOS
Jakem Guronos, szlachcic, z naddziadów podczaszy,
Wkrótce dam znać Żegocie, że mnie nie zje w kaszy!
Dom mój miałby pierwszeństwo dać jego domowi?
Mnie diabli wezmą, albo tego, kto tak powie!

SKARBIMIR
Ależ…

GURONOS
Niech każdy odda, co należy komu!
Ja pytam:ta impreza skąd Żegotów domu?
Kościół, mówią, dla wszystkich…Nie zawsze, nie
wszędzie!
Czemuż prosty kanona klerus nie podsiędzie?
Wszystko ma swoje szczeble, jest dalej, jest bliżej:
Niechże kto wart wzniesie się, kto niewart, niech
zniży.
Przecież żona Żegoty, o co z nami zwada,
Zawsze mi moją imość w kościele podsiada!

SKARBIMIR
Czyż…

GURONOS, rwąc dyskurs
Trzeba, abyśmy się lepiej zrozumieli.
Co stanowi lustr domów? Dawność parenteli.
Co znowu jej dowodzi? Metryki, herbarze,
Mauzolea. Dość naszych nie w jednej jest farze.
Daj sobie pracę: czytaj; wszędzie głośna sława
Domowi Guronosów aplauzy przyznawa!
Nie setnym, nie tysiącznym okażę to licem.

SKARBIMIR
Któż wątpi; jestes waćpan, jak trzeba, szlachcicem,
Masz świetne antenaty, jasne ich wywody,
Lecz czym to do sąsiedzkiej ma przeszkadzać zgody?
Czemuż nie zważyć przyczyn?

GURANOS
To też to sąsiedzie,
W tym kozyra; kto z nas krwie świetniejszej
dowiedzie,
Ten pierwszy!

SKARBIMIR
Dom waćpana w zacne męże plenny,
Starożytny…


Franciszek Zabłocki
http://commons.wikimedia.org/wiki/File:Franiszek_Zablocki.jpg











Franciszek Zabłocki, ur. 2 I 1752 r., zm. 10 IX 1821 r. w Końskowoli pod Puławami, komediopisarz, poeta. Pochodził ze zubożałej rodziny szlacheckiej; edukacji w kolegium pijarskim w Międzyrzecu Koreckim nie ukończył. Debiutował w druku ok. 1769 odą do A. Górskiego, na którego dworze jakiś czas przebywał. Po I rozbiorze osiadł w Warszawie, gdzie od 1774 pracował jako urzędnik KEN. Podejmował różnorodne prace lit.: tłumaczył z łac. i franc., pisał wiersze okolicznościowe, sielanki, ody, listy poet., bajki. Utwory oryginalne i przekł. Zamieszczał w „Zabawach Przyjemnych i Pożytecznych”. Lata 1780-88 to w biografii Zabłockiego okres najintensywniejszej aktywności twórczej, pośw. całkowicie teatrowi. Napisał ponad 50 komedii, które - rozpatrywane jako całość – stanowią jedyną w swoim rodzaju kolekcję ludzkich charakterów, typów, zachowań, masek, konwencji. Data debiutu teatralnego Zabłockiego nie jest ustalona. W 1780 wydał drukiem 3 utwory: komedię Dwojakie głupstwo, operę komiczną Balik gospodarski i Oćca dobrego Diderota. Uznanie przyniosła mu antysarmacka komedia Zabobonnik. W 1781 ogłosił drukiem i wystawił swoje arcydzieło Fircyka w zalotach. W 1785 wystawione zostały m.in. komedie: Sarmatyzm i Gamrat. Po 1788 kontakty Zabłockiego z teatrem przybrały charakter sporadyczny, wzrosło natomiast jego zaangażowanie w życie publiczne; w pracach oświat. Brał istotny udział jako od 1788 faktyczny sekretarz Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych, po utworzeniu w 1791 Straży Praw regent kancelarii jej Wydz. Edukacyjnego. Po 1795 Zabłocki porzucił twórczość literacką; przyjąwszy w Rzymie święcenia kapłańskie, był od 1798 proboszczem w Górze, od 1800 w Końskowoli. Na parę lat przed śmiercią, uległszy namowom Czartoryskiego przygotował do druku i złożył w bibliotece puławskiej kilka nieopublikowanych komedii, m.in. ostatnie swoje dzieło scen., Pasterza szalonego, w którym dał wyraz zwątpieniu w społ. wartość literatury; ocalałe autografy świadczą, że pisarz zachował do końca życia nie tylko jasność umysłu, ale i zdolności twórcze.

Informacje na temat utworu:

Sarmatyzm to komedia w 5 aktach, inspirowana komedią Hauteroche’a Les nobles de province(1678). Autor tej komedii, czyli Franciszek Zabłocki stworzył realistyczny, tętniący życiem wizerunek zagrzęzłej w sarmatyzmie drobnej szlachty swoich czasów, z jej
niskim poziomem umysłowym i obycz., pieniactwem, barbarzyńskim stosunkiem do chłopów. Warcholstwo, zarozumiałość, fałszywy honor, ciemnota i obskurantyzm szlacheckiej prowincji – wszystkie te cechy sarmatyzmu zostały tu zarysowane. Cała akcja opiera się na konflikcie dwóch rodzin: Guronosów i Żegotów. Źródłem sporu są sprawy błahe, typowe dla sarmackiej obyczajowości.

Bibliografia:
1) Zabłocki F., Sarmatyzm, Kraków 2002, s. 7-8.
2) Literatura polska. Przewodnik encyklopedyczny N-Ż, wyd. 3, t.2, Warszawa 1985.
http://www.poczytaj.pl/2376


Franciszek Karpiński
"Żale Sarmaty nad grobem Zygmunta Augusta"

W wierszu "Żale Sarmaty nad grobem Zygmunta Augusta" Franciszka Karpińskiego. Podmiot liryczny oświecony Sarmata, wyraża zbiorowe uczucia Polaków swoich czasów, dla których upadek państwa był równoznaczny z końcem istnienia narodu. Podmiot liryczny zwraca się do zmarłego króla mówiąc, że Polskę najechali zaborcy, którzy nie tak dawno "czcili go" i "hołdowali mu". Król Zygmunt August nie pozostawił po sobie syna, zaś fakt ten oznaczał koniec dynastii i doprowadził - przez wolną elekcję - do zapanowania w kraju nieładu, nieskuteczności sejmów oraz nieuczciwych i wycieńczających państwo walk o koronę. W dramatycznej apostrofie do ojczyzny podmiot liryczny zestawia jej obecny upadek z dawną świetnością państwa, która "zamożna kiedyś i w sławę i w siłę", władała "od morza aż do morza", teraz zaś "kawałka ziemi nie ma na mogiłę" Następnie podmiot liryczny prezentuje los Polaków ,z których jedni udali się na emigrację, a inni są cudzoziemcami. Obraz tragedii narodowej ujawnia się w pełni w apostrofie do Wisły: dramat polega na tym, że z rzeki , która od wieków była symbolem państwa polskiego, Polacy nie czerpią już wody, że zacierają się ich ślady. Podmiot liryczny obawia się ,że tak jak Polska zniknęła z mapy Europy, tak zatarty zostanie w historii jej ślad. Przedostatnia zwrotka wyraża rozpaczliwą rezygnację, zupełny brak wiary w możliwości nadejścia niepodległości.

"Już Białym Orłom i bratniej Pogoni
świat się, przed laty nawykły, nie skłoni!"

W takim stanie ducha poeta rezygnuje z aspiracji osobistych, literackich i narodowych. W drugiej części ostatniej strofy pojawiają się coraz krótsze wersy, co sprawia wrażenie szlochu i podkreśla tragiczny wydźwięk wiersza.

Ignacy Krasicki
"Mikołaja Doswiadczyńskiego przypadki"

Ignacy Krasicki, jako satyryk i moralista w swoich utworach wyrażał swoje niepokoje i wątpliwości. Zerwał on jednak z całkowitym negowaniem sarmackich tradycji, jako bohater stał się człowiekiem w narodowym stroju, aprobującym rodzime obyczaje i kulturę, wygłaszającym postępowe poglądy. W utworze „Mikołaja Doświadzcyńskiego przypadki” scala Krasicki prawie wszystkie elementy oświeceniowej powieści: satyryczno-obyczajowej, przygodowej, robinsonady połączonej z utopią. Dla podkreślenia realności zdarzeń i problemów przedstawionych w utworze autor stosuje formę relacji pamiętnikarskiej. Powieść składa się z trzech ksiąg stanowiących zwartą całość. W księdze pierwszej odnajdujemy opis lat młodości i dojrzewania Mikołaja. Akcja toczy się w szlacheckim dworku rodziców, w publicznych szkołach. Ukazany jest pobyt bohatera w stolicy, modny w owym czasie wyjazd do Paryża, zakończony koniecznością ucieczki z powodu długów. Całość ta składa się na satyryczny wizerunek sarmackiej Polski. Losy młodego Mikołaja przedstawiają wadliwy system wychowawczy, wzorce osobowe funkcjonujące w społeczeństwie, które zamiast pomagać to szkodzą. Ukazany został także prawie całkowity rozkład instytucji społecznych oraz państwowych. Z Paryża Doświadczyński udaje się do Amsterdamu, tam dostaje się na okręt, który zostaje rozbity przez burze, a bohater wyrzucony przez fale na brzeg całkowicie nieznanej wyspy. Wyspa ta jest zamieszkiwana przez lud Nipuanów. Treść drugiej księgi stanowi reedukację „dzikiego” Europejczyka. Jest to aluzja do sarmackiej ksenofobii. Mędrzec Xaoo wykłada Mikołajowi podstawy pedagogiczne, przedstawia zalety stylu i zasad życia mieszkańców wsi. Każdy z nich posiada taki sam kawałek ziemi, głównymi cnotami są małość zgoda i sprawiedliwość. Krasicki krytykuje zwyrodniałe relacja społeczne charakterystyczne dla Sarmatów. Księga III ukazuje wprowadzenie bohatera w świat cywilizowany. Doświadczyński podejmuje próbę „naprawy Rzeczypospolitej”, która jednak nie powiodła się. Społeczeństwo szlacheckie okazuje się zbyt zawzięte, nie podatne na wszelkiego rodzaju zmiany, nawet te przynoszące korzyści. Realizacja zamiarów Mikołaja udaje się jedynie wśród najbliższych. Decyzja Doświadczyńskiego na końcu powieści o wycofaniu się z udziału w życiu ówczesnej Polski nie jest zupełny, stanowi bowiem ograniczenie do działalności w strefie edukacji.
Powieść „Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki” w doskonały sposób przedstawia stosunek poety do Polski czasów baroku. Sparodiowane są problemy ówczesnego społeczeństwa, które wpłynęły na późniejsze losy kraju. Zaprezentowane są nowe myśli polityczne i społeczne charakterystyczne dla ludzi oświecenia, skrytykowane jest to, co uważano za błędne i niewłaściwe w sarmackim społeczeństwie z perspektywy ludzi nowej epoki.

Bibliografia:
1) Mieczysław Klimowicz, „Oświecenie”, Warszawa 1980


Julian Ursyn Niemcewicz - ur. 16.02.1758 r. w Skokach koło Brześcia nad Bugiem jako najstarszy z piętnaściorga dzieci Marcelego, podczaszego mielnickiego, i Jadwigi z Suchodolskich. Dzieciństwo spędził w rodzinnym domu w Skokach i Klenikach oraz w Neplach i Adamkowie, majętnościach stryjów. Rodzina była ziemiańska, ale stosunkowo zamożna i znaczna, by liczyli się z nią okoliczni magnaci. W domu panował staropolski obyczaj patriarchalny. Wcześnie rozwinięty Julian już w wieku lat sześciu czytywał ojcu gazety, a i z dyskusji obywatelskich sąsiedztwa musiało niejedno przenikać do jego świadomości. Pisarz i publicysta; działacz Stronnictwa Patriotycznego, współredaktor „Gazety Narodowej i Obcej”, sekr.Tadeucza Kościuszki(1794); członek Rządu Narodowego 1831. Autor komedii politycznej „Powrót posła”, bajek politycznych, ulotnych pism antytargowickich, Śpiewów historycznych, powieści; „Pamiętniki czasów moich. Zmarł w 1841.




Julian Ursyn Niemcewicz
„Powrót posła”

„Niedługo się tym wszystkim będziemy cieszyli;
Bóg wie, co porobiły Sejmujące Stany,
Dlaczego ten rząd? po co te wszystkie odmiany?
Alboż źle było dotąd? a nasi przodkowie
Nie mieliż to rozumu i oleju w głowie?
Byliśmy potężnymi pod ich ustawami.
Jak to Polak szczęśliwie żył pod Augustami!
Co to za Dwory, jakie Trybunały huczne,
Co za paradne Sejmy, jakie wojsko juczne!
Człek jadł, pił, nic nie robił i suto w kieszeni.
Dziś się wszystko zmieniło i bardziej się zmieni:
Zepsuli wszystko, tknąć się śmieli okrutnicy
Liberum veto, tej to wolności źrzenicy.”


Informacja na temat utworu:

J. U. Niemcewicz w utworze „Powrót posła” ukazuje typowego sarmatę, pod postacią Starosty. Posiada on wszystkie negatywne cechy, które przypisywało się sarmatom. W powyższym fragmencie doskonale zobrazowane zostało jego podejście do państwa i polityki. Jest to człowiek wrogo nastawiony do reform i postępu, zwolennik liberum veto oraz wolnej elekcji. Wspomina czasy wcześniejsze i przedstawia je w samych superlatywach. Nie ma wątpliwości, że jego poglądy są ściśle związane z poglądami sarmatów, którzy to cenili sobie wolność, swobodę. Byli także ksenofobami, którym odpowiadał taki stan państwa, w jakim żyli, przez co reformy i wszelkie zmiany były według nich niepotrzebne. Przedstawiony w „Powrocie posła” konflikt dwóch obozów- konserwatywnego i postępowego ułatwia krytykę sarmatyzmu, jakże znaną w okresie sarmatyzmu.

Bibliografia:
1) Encyklopedia Popularna PWN, wyd. 10, Warszawa 1982.
2) Niemcewicz J. U., Powrót posła. Komedia w trzech aktach oraz wybór bajek politycznych, oprac. Z. Skwarczyński, Wrocław 1983.

2 komentarze:

  1. witam miałbym jedno wielkie pytanie , w jakich jeszcze epokach sarmatyzm tez sie pojawiał ?

    OdpowiedzUsuń
  2. Wybrałem temat na maturze , " Scharakteryzuj Sarmatyzm na podstawie wybranych utwrów różnych epok " chciałbym sie dowiedzieć jakie to epoki i charakterystyczne dla nich dzieła ! Prosze o odpowiedz !

    OdpowiedzUsuń

Copyright by Carpe Noctrum 2009 | wszelkie prawa zastrzeżone

Zalecana przeglądarka internetowa Mozilla Firefox