Zatem, owocnej lektury!
Carpe Noctrum

Sarmacki utwór Jacka Kowalskiego

niedziela, 15 lutego 2009

Jan III Sobieski - listy do Marysienki

Jan III Sobieski
Listy do Marysieńki

[Marii Kazimiery d'Arquien]

Królowa Marysieńka z dziećmi na obrazie Jerzego Eleutera Siemiginowskiego http://pl.wikipedia.org/wiki/Jan_III_Sobieski













W Pielaskowicach, we wtorek [9 VI 1665].
Żoneczko moja najśliczniejsza, największa duszy i serca mego pociecho!

Tak mi się twoja śliczność, moja złota panno, wbiła w głowę, że zawrzeć oczu całej nie mogłem nocy. P. Bóg widzi, że sam nie wiem, jeśli tę absence znieść będzie można; bo ażem sobie uprosił M. Koniecpolski, że ze mną całą przegadał noc tę przeszłą. Dziś ani o jedzeniu, ani o spaniu i pomyśleć niepodobna. Owo widzę, że mię twoje wdzięczne tak oczarowały oczy, że bez nich i momentu wytrwać będzie niepodobna, i tak tuszę, że notre amour ne changera jamais en amitie, ni en la plus tendre qui fut jamais. To jest pewna, że już od dawnego czasu zdało mi się, żem bardziej i więcej kochać nie mógł; ale teraz przyznawana, że lubo nie bardziej, bo niepodobna kochać bardziej, ale je vous admire coraz więcej, widząc perfekcję a tak dobrą i w tak pięknym ciele duszę. Owo zgoła, serca mego królewno, chciej tego być pewna, że wprzód wszystko wspak się odmieni przyrodzenie, niżeli najmniejszą odmianę śliczna Astree w swym uzna Celadonie.

Z Warszawy żaden mój dotąd nie powrócił posłaniec. Ja jutro stąd, da P. Bóg, przede dniem w swoją wybiorę się drogę. - Z naszych piszą mi krajów, że orda przyszła już pewnie do p. wojewody ruskiego; p. wojewoda też krakowski już się pewnie ruszył od Tarnopola w Ukrainę, poszedł za nim i p. Sieniawski. Nie wiem tedy, kto pójdzie teraz do boku Króla JMci, ponieważ co życzliwsi wszyscy w Ukrainie, a drudzy albo przy tamtej stronie, albo w domu, na rzeczy patrząc, siedzieć będą.

Konserwację odoru zalecam i przypominam, na którym wszystka Sylwandrowa zawisła szczęśliwość. Dla Boga, nie proszę, ale uniżenie suplikuję, aby tym odorem tak nie szafować, jako swoim! Orondate według danego parolu do swojej pospieszy Kasandry, bo pewnie le dieu meme qui fait qu'on aime swoich mu w tę drogę doda skrzydeł. Czekać go tedy z ochotą et sans aucune melancolie, tylko z tą impacjencją, z której on pojedzie i w której będzie, póko nie ogląda to, co jest najpiękniejszego i najdoskonalszego nie tylko na ziemi, ale i parmi tous les astres. Proszę nie wątpić w tym i wierzyć jako najżyczliwszemu swemu.

Kompanii wszystkiej kłaniam. Dziś ekspediować, żeby tu przede dniem stanął posłaniec. Sprawy jako tam idą, oznajmić.


Jan Sobieski na obrazie Jana Matejki http://pl.wikipedia.org/wiki/Jan_III_Sobieski











W Żółkwi, 14VI 1665.

Najśliczniejsza i najukochańsza duszy i serca pociecho!

Na dwa listy moje, z Pielaskowic pisane, ledwom się tu jednego w Żółkwi doczekał responsu. O Sylwandrze i Astrei że takie już i po klasztorach mowy, żal się Boże. Zawsze się tego spodziewała Beaulieu. Niech widzi teraz Hamaleon, co są za skutki de ss importune activite. Widzę, że ci ludzie, tj. Sylvandre i Astree, będą sceną i komedią wszystkich mów ludzkich, bez czego wszystkiego mogło się było obejść; ale że niewinnie, niech im P. Bóg płaci. La tante de Beaulieu, wierzę, że w głowę zaszła albo ktoś mocny musiał perswadować, że takiej uwierzyła bajce. Widzę, że na tym świecie nie masz nic tak słodkiego, do czego by się siła zaraz nie miało przymieszać gorzkości. Orondate najżałośniej, że nie postrzegł, że la Girouette się gwałtem nasadziła zedrzeć go z honoru i reputacji, żeby tym powolniejszy był i żeby z nim czyniono, co chciano.

Jam tu w tych krajach nie zastał jmp. wojewody krakowskiego: i on jest w Międzybożu. O wojsku bardzo głucho, a od jmp. wojewody ruskiego cale nic: znać, że pąsu wolnego nie ma. Wojsko aż koło Pawołoczy, mil stąd pod sześćdziesiąt, niepodobna tedy z nim konferencja; jmp. wojewoda też krakowski najmniej stąd mil czterdzieści. Pisałem, posłałem, gdziem tylko rozumiał. Sam dziś do Lwowa jadę dla sporządzenia fortyfikacji miasta, do której p. Delarego przysłać było potrzeba jako najprędzej. Ludzi żadnych nie masz we Lwowie inszych, tylko moich ośmdziesiąt dragonów. Ci, co byli jmp. wojewody ruskiego, nie wiem gdzie się stamtąd podzieli; trzeba tedy, żeby tam jakich ludzi Król JMć ordynował. Są sam suplementy, których panowie oberszterowie na prywatne swoje zażywają posługi: książę Wiśniowiecki swymi Zamość osadził, p. wojewodzica sandomierskiego także jedni w Tomaszowie, Zamościu i różnie; trzeba tedy, żeby Król JMć dał ordynans do księcia Wiśniowieckiego, żeby swoich pod Janowiec wyprawił, a ci p. wojewodzica, z p. Delarym jako swym oberszterlejtnantem, do Lwowa [niech idą]. O tym Związku powiadają, żeby się pieniędzmi dał ująć. Lepiej by tak, jeśli można. Mówić Królowej JMci. Jam pisał do jmp. wojewody krakowskiego, ruskiego i do kogom tylko rozumiał. Listy pisać potrzeba do księcia Dymitra i do p. wojewodzica, wokując ich do boku Króla JMci. Ja te membrany do inszej zażyłem okazji.

Trafunkiem mijając Zamość, dowiedziałem się, że tę rajtarię sprowadziwszy umyślnie z Ukrainy, abdankowali ich w Zamościu, pokazawszy drogę do Łańcuta. Posyłałem ja tedy za nimi, napisawszy list do Króla JMci. Nie nagonił ich mój, aż już za Sanem; co odpisują, posyłam. A wyprawuję znowu do nich, aza da P. Bóg, że ich zwerbuję. Ten mój posłaniec powiada, że żadnych około Łańcuta nie masz ludzi: było kilka chorągwi nad Sanem, ale powrócili, wyprawiwszy w różne strony różnych posłańców. O samym powiadają, że poszedł ku Nowemu Miastu, O jak dobra okazja pójść za nim, gdyby było z czym! Już bym ja przecię o tym pomyślił, gdyby nie ta moja tak gwałtowna do Warszawy potrzeba; na którą kiedy wspomnę, że czas jak idzie, tak idzie, a w Róży jak roście, tak roście, tedy mię zaraz wszystkie odpadają imprezy. A gdyby były ordynanse te poszły zaraz, kiedym ja ich popisał w Ukrainę, uprzedziłyby były wszystko złe i już byśmy tu byli mieli ludzi. Piwo się tu włóczy z chorągwią ode wsi do wsi; dla Boga, dać mu ordynans jaki, żeby szedł do obozu Króla JMci!

Tuteczni sam obywatele nic się tym wejściem p. Lubomirskiego nie turbują, jakoby to nigdy nic. Na rzeczy się tylko patrzą, a dyskurują, jako się te rzeczy skończą: jakoby to właśnie równy z równym wojował! Powiadał też to mój posłaniec, ten który jeździł do rajtarii, że tam pewnie słychać, że w Łańcucie boratyńczyki robią i one na lenungi rozdają. Będę dostatecznie o wszystkim wiedział o środzie, bom kilku rozesłał posłańców.- Pisać do jmp. łowczego czasu nie mam, bo prędko wyprawuję. Przeczytać mu to wszystko i jmci ks. kanclerzowi, przy oddania uniżonego mego jegomości pokłonu.

Co strony les desordres de mes gens, dziwna rzecz, że ten tam plotka, powiadając to, samże się na się skarży. On dawał pieniądze szafarzowi, toć go on i rachunków słuchać był powinien. Prawda, że ja nie co dzień rachunków słuchać każę, ale po stu złotych dawać szafarzowi, które skoro wyda, zaraz się z nich i wyrachować powinien. Wszak mu to przypominał jmp. Koniecpolski wiele razy; ale i przypominać nie potrzeba, bo to jest każdego cnotliwego podskarbiego powinność. Co na to powie, rad bym z duszy wiedział. Co o maitre d'hótel ten u mnie nigdy pieniędzy w swej nie miewa dyspozycji i jeśli ich kiedy miał, to chyba w niebytności tamtego hultaja. Niechaj tedy nie tęskni: będzie czas temu, że się on mnie i za się, i za szafarza rachować będzie. Jeśli on szafarza niedobrze słuchał, to ja go nauczę, jak miał słuchać. Niechby był swego dobrze pilnował, nie wdawając się w inne, co mu nie należały! Nabrał na borg bez wiadomości mojej na kilkaset złotych wina, które wypił z takimiż hultajami jako sam. Teraz kazałem z Pielaskowic jmp. Koniecpolskiemu pisać do niego, aby dał sprawę rozchodu tego wina, bo piwniczni na niego wszystką kładą winę. Na to jegomość nawet i nie odpisał, choć tam dwóch miał posłańców.

Więcej tymi błazeństwy nie turbując, proszę uniżenie, aby to cale trzymać o Orondate, co i o jego najpiękniejszej Kasandrze: et les ennuis, et les impatiences, et tout ce qu'on peut imaginer, wszystkiego tego sam po dostatku. Pospieszyć tam, ou mon ame m'appelle, nie omieszkam ani zabawię w drodze, asekuruję, byle się tu tylko co dobrego sprawić mogło.

My tu w tych krajach groch i wiśnie już dawno jadamy. Na próbę posyłam, jeśli Wć macie tak wielki w Warszawie; jeżeli nie, zjeść i ten z dobrymi przyjaciółmi za zdrowie dobrych sług swoich. A MM. de Beziers et Millet mes tres humbles services. Nie piszę tą okazją, bo nie mam jeszcze nic de particulier, a komplementa pisząc, boję się, żeby się groch i wiśnie nie popsowały. I do ślicznej Astrei kilka tylko miałem napisać słów; aż ręka poszła za sercem.

Ekspediować posłańca zaraz, uniżenie proszę, boć to jest wielka impacjencja czekać na wiadomość o tym, co najmilszego i najkochańszego na świecie.


Pomnik Jana Sobieskiego i Marysieńki na Polach Wilanowskich
http://pl.wikipedia.org/wiki/Jan_III_Sobieski













W obozie pod Kockiem, [15] VII [1665].

Najśliczniejsza serca i duszy pociecho!

Nie czwarty dzień, ale czwarty rok już i więcej, zda mi się, jakom się z moim rozjechał sercem. A jeszcze najcięższa, że żadnej po odjeździe moim od duszy mojej nie odebrałem wiadomości, lubo już kilka z Warszawy przyszło okazy j; a to się dlatego dzieje, żem ja wszystkie poprzedził poczty i żadnego tu dotąd, który by po mnie wyjechać miał, nie widziałem. Jak ciężko, jak tęskno z duszy kochającego Sylwandra bez swej Astrei! Snadno imaginować, co się z takim dzieje, kto bez duszy i bez serca, bo to wszystko w Warszawie zostało.

Co się z nami sam dzieje, ichmość drudzy wypisują. Ja tylko to namieniam, że gdyby mię byli słuchali, tedyby to teraz sześcią kroć, jako obiecowali, sprawili byli tysięcy, czego potem kilką nie naprawią milionów. Wołałem ustawicznie, swarzyłem się - nie pomogło nic, bo się tylko ichmość drudzy na koncepta zdobywali i kontradykowali, choć nie było czemu. Niech wspomni sobie Jutrzenka, jak dawno pisała do la Poudre, że jest wszystko, że pieniądze są; a teraz ci narzekają, co im na tym należy, że ich Hamaleon niewcześnie przestrzegł. Cóż tedy po tym było mnie oszukiwać, a sobie źle czynić?

Jako się zamieszało wojsko jmp. wojewody krakowskiego, dowiesz się Wć moje serce. Dosyć, że na słabym bardzo było włosku dostojeństwo Pańskie i sama osoba jego. Czyniliśmy wczora, co tylko mogło być sposobów. Na tym tedy stanęło, aby ci kupcy, co mieli dać dwakroć [sto i] trzydzieści tysięcy, dali spełna trzykroć, materyj zaś, sukien i różnych fantów wziąć u miasta za kilkadziesiąt tysięcy; ostatek na zastaw dostawać. Niechby się wszyscy przyłożyli do tego. Ja wszystkich moich rzeczy, dla dobrego przykładu, które tylko mam, zastawić pozwalam, bo to o reszt ostatni idzie. Jeśli tego nie będzie, pewnie zginiemy. Racz to Wć opowiedzieć.

Konnych chorągwi dotąd przy Królu JMci nie masz, tylko sześć. Tamta strona mocna i zła bardzo, i o kilka tylko już od nas mil. Prędko, rozumiem, uczynimy z sobą próbę, skoro się tylko te jmp. wojewody krakowskiego uspokoi wojsko. - W Zamościu był p. Lubomirski; nie wiemy, jeśli go swymi osadził ludźmi. Mnie cale zniesiono wszystką Zółkiewszczyznę, stał tam p. Lubomirski więcej niżeli dni dziesięć. Teraz o nim różne wiadomości. Był już około Zamościa i zaś udają, że się miał obrócić ku Sanowi. Języka prowadzą, będzie za godzinę pewna wiadomość. -

Te trzykroć sto tysięcy, dla Boga, niech będą, boby było bardzo źle. Regimentowi p. Koryckiego niechaj pospieszać każą. Koń mój gniady skoro ozdrowieje, każ mi go Wć odesłać. Materii błękitnej takiej, jaka na Waszecinym justaucorze, każ Wć popatrzać w Warszawie.

Więcej pisać nie dopuszcza czas, bo poczta wychodzi. - M. Millet siedzi nade mną, żeby skończyć. Obłapiam tedy i całuję śliczne rączki i nóżki mojej duszy. O gębusi już nie wspominam ani myślę, boby i minuty w obozie wytrwać niepodobna.



Au camp, 25 VII [1665].

Jedyna pociecho duszy i serca mego!

Nie co dzień, ale co minuta rad bym się pytał o zdrowiu twoim, moja śliczna panno, bez której widzenia już ledwo żyć mogę; i lubo po łasce bożej i po twojej serca mego miłości nie mam nic na tym świecie nad honor milszego, tedy przyznać się, moja duszo, muszę, że mi i ten z ciężkością zatrzymać przyjdzie, jeśli inszego do widzenia prędkiego najśliczniejszej Jutrzenki nie będzie sposobu. Wierzę, że też nikt na świecie nade mnie tego nie uznał na sobie: kochać dziesięć lat z nieporównaną z ni z kim pasją, doczekać się szczęścia prawie niespodziewanego nigdy, odnieść zupełną nagrodę, mieć w posesji to, co jest nieporównanego ze wszystkim światem - i potem z tego się nie cieszyć i oddalać się, i upuszczać prawie z rąk skarb nieoszacowany, przy którym by się na wieki przykować potrzeba! Nieraz to sam wymawiam i Królowi JMci, i innym, że mi wielką czyni krzywdę. Wołał na mnie z drugimi, żebym się żenił, i pokoju mi nie dawał; a teraz mi nie tylko mieszkać, ale i nacieszyć się nie dopuszcza, luboć się moje nie może, chyba z ostatnim duchem, skończyć ucieszenie.

Uważże tedy, moja jedyna Mamusieńku, jako to ciężko znosić i jako to jest dur eloignement, et combien me cause de tourment. Muszka mię też znowu w liście tak skomosiła, że już ledwie szaleć nie przyjdzie. O, duszkoż by się teraz choć w mizerną obrócić płeszkę! Ja nie wiem, jeśli też to kiedy na myśl mojej przyjdzie dobrodziejce; bo mnie i śpiąc, i jedząc, i chodząc z myśli wszystkie śliczności najkochańszej Diany zejść nie mogą. Sam się jednak wydziwić nie mogę, jako mię we wszystko jedyna moja odmieniła Cassandre, że lubo wola i apetyt jest wielki, o okazję też nietrudno, a przecie pomyśleniem jednym, za to ślubuję, przeciwko mojej Jutrzence zgrzeszyć nie mogę.

M. St. Germain przyjechał wczora; będzie przy mnie i wszystko dla niego uczynię według woli i rozkazania mojej duszy. Przywiózł mi też conserves des fleurs d'orange. Wierzę, że nic na świecie nie masz lepszego - prócz jednak przecię jednej rzeczy, która w sąsiedztwie bliskim z muszką siedzi. Tak jednak kładę, że gdybym był tej rzeczy gustu nie wiedział, tedybym te conserve za najlepszy był osądził smak. Szylwacht że tęskni, wątpić nie potrzeba; o żadnej jednak inszej nie myśli służbie, tak sobie tamtą u muszki upodobał kwaterę, w której, gdyby mu można dziś być, wszystko, cokolwiek ma i mieć może, z drogą by na to ważył duszą.

Nowin różnych sam siła, o których byłoby co pisać, ale woli się piórko milszą i smaczniejszą bawić materią. Celadon dysgustów pełen z różnych okazyj, znosi to jednak wszystko dla Bukieta, że tak chce i tak mu każe; dowie się jednak Róża, jeśli kto lepiej i życzliwiej starał Kupcowi paryskiemu nad niego. M. Kielmski przyjechał przed wczorem, ale nań krzywo patrzą; proszę, racz tam Wć przecie jego trzymać stronę. A M. Comminges dał Król JMć kompanię gwardii rajtarską, która bywała pod p. Bielińskim, i jeszcze mu więcej do niej przydać chce.

Myśmy się tu już zbliżyli, od Sanu tylko pół mili stoimy; jutro się przezeń przeprawować będziem. P. Lubomirski pod Jarosławiem stał, siedm tylko mil od nas; powiadają, że się wczora ruszył i idzie ku Wiśle. Jeśli tak, to bardzo blisko od nas pójść musi; po trzecim tedy dniu pewnego byśmy się z nim spodziewali zejścia. Tylko nam tak wszyscy udają, że pola stawić nie zechce, ale ustępować to tam, to sam komunikiem; co by w długą pójść musiało i musielibyśmy, piechoty porzuciwszy, komunikiem także za nimi chodzić, bo inaczej nie byłoby temu końca, i na co bym ja i sam umierać musiał, włócząc się ni tego, ni owego, bez serca i duszy mojej. P. podstoli koronny we czwartek ze trzema chorągwiami przyszedł do p. Lubomirskiego, a starosta radomski we dwóch kornetach; to tak pewna, jakem ja człowiek, iże żołnierzom znowu jakieś w tych dniach rozdawał pieniądze.

Ciokolatę jeśli Wć masz, moja duszo, przyślij mi Wć; tylko by garnuszka potrzeba, choćby wziąć ten u M. des Noyers, a taki mu odrobić kazać; także i to drewno do kłócenia albo zamieszania. Cytryny, pomarańcze, kasztany jeżeliby były, przyślij mi Wć moja duszo.

Zdrowie swoje, moja śliczna dobrodziejko, konserwuj Wć tak jako moje własne, ponieważ Wć moje przekładasz nad swoje. Zmiłuj się, moja duszo, uczyń to dla mnie, bo inaczej prędko byś o stracie mego własnego usłyszała odoru. Ja z łaski bożej teraz nie najgorzej; głowa przecię bolewa i rumatyzm podczas przypada. To jednak za największe stanie mi lekarstwo, kiedy jako najczęściej słyszeć będę, że serce moje zdrowe, a kocha tak, jako kochała swego wiernego Celadona, który sto tysięcy milionów razy całuje i w gębusię, i w oczko, i w rączki, i w nóżki, i w muszkę swoją najśliczniejszą Mamusieńkę.

Jeśli tam który z moich śliczną Jutrzenkę poturbował listów, przepraszam uniżenie, bo była niesłychanie długo poalterowana Beaulieu., którą wolno będzie za szczęśliwym się ujrzeniem najśliczniejszemu osiec Bukietowi, byle się nigdy na nią nie gniewać i zimnej jej nie pokazywać miny. Notre frere jeśli jeszcze nie wyjechał z Paryża, racz mi Wć oznajmić, boby mi tam kilku rzeczy sprawić potrzeba. Kłaniać się tam wszystkim uniżenie proszę, pisząc au palais enchante. Ja, Bóg widzi, że czasu i minuty nie mam jednej; nagrodzę to jednak, jeśli P. Bóg zdrowo powróci. List a notre tante przez inszą prześlę okazję. M. Millet kłania Wci, moje serce. Stawa ze mną wespół i ustawicznie u mnie bywa. Człowiek niesłychanie dobry, ale tak ucieszny, że umieram sto razy na dzień ze śmiechu, kiedy się kłóci avec ses domestiques, a najczęściej z swym nieszczęsnym majorem.

Listy od niego, komu należą, kazać pooddawać. Warszawskim damom wszystkim nisko kłaniam. Materyjki szarej albo popielatej lepiej przysłać próbkę, bo kitajka bardzo słaba, i ta materyjka moja szara już wniwecz poszła.

Marysienka
http://wielkisobieski.pl/index.php?option=com_content&task=view&id=166&Itemid=1










Bibliografia:

Jan Sobieski, Listy do Marysieńki, Warszawa 2001

piątek, 13 lutego 2009

Wespazjan Kochowski

Wespazjan Kochowski,
fot. britannica.com











Wespazjan Kochowski, z Kochowa, ur. w pocz. 1633 r. w Gaju pod Waśniowem, zm. 6 VI 1700 r. w Krakowie, poeta, satyryk, historyk. W 1646-48 kształcił się w Krakowie w Szkołach Nowodworskich. Przyjaźnił się z J. Gawińskim. Lata 1651-60 spędził na wojnach z Kozakami, Moskwą, Szwedami, Węgrami, walczył w bitwie pod Beresteczkiem. Służył pod komendą S. Czarnieckiego. Po zawarciu pokoju w Oliwie(1660) osiadł w Gaju, 1663 przeniósł się do Goleniowych w Krakowskie (obecnie Kieleckie). Zwolennik J. Lubomirskiego, brał udział w rokoszu i bitwie pod Mątwami. Pracował w kancelarii kor. Michała Wiśniowieckiego, pełnił liczne urzędy. Jan III obdarzył go tytułem historyka uprzywilejowanego (historiographus privilegiatus). W tym charakterze brał udział w wyprawie wiedeńskiej. Był założycielem stowarzyszenia szlach. Rzepospolita Waśniowska. Przedstawiciel tzw. sarmackiego baroku. Jego bogata, barwna i różnorodna tematycznie twórczość obejmuje m.in. zbiór liryk i fraszek „Niepróżnujące próżnowanie”, zbiór wierszy maryjnych „Ogród Panieński”, cykl poematów „Chrystus cierpiący”. Swoje zainteresowania historyczne czasami Jana Kazimierza i Michała Wiśniowieckiego zawarł w „Rocznikach”, wyprawę wiedeńską zrelacjonował w „Commentarius belli adversum Turcas ad Viennam” oraz w diariuszu „Dzieło Boskie” albo „Pieśni Wiednia wybawionego”. Twórczość Kochowskiego zamyka poemat o biblijnej stylistyce składający się z 36 psalmów „Psalmodia polska”(1695), w którym odzwierciedla się przekonanie autora o mesjanistycznej roli Polski jako przedmurza chrześcijaństwa.


Psalmodia polska

Trybut należyty wdzięczności wszytkiego dobrego dawcy Panu i Bogu albo psalmodia polska za dobrodziejstwa boskie dziękująca przez jednę najliższą kreaturę roku pańskiego 1693 napisana a do druku podana roku pańskiego 1695 w drukarni jasnej góry częstochowskiej


Psalmodyjej wdzięczności psalm i domine dominus noster, quam admirabile est nomen tuum in uniyersa terra.

PSALM 8
WYZNANIE NIEPOJĘTEJ WSZECHMOCNOŚCI BOSKIEJ

1. Panie, Panie nasz, jakoż dziwne jest Imię Twoje po wszytkiej ziemi!
2. Któregoż stworzenia najsubtelniejszy rozum atrybutów Twoich Boskich dociecze?
3. Nie masz podobnego Tobie, Boże: i nie znajdzie się, kto by z wszechmocnością Twoją wyrównał!
4. Ty sam odziedzicasz wieczność z Jednorodzonym Twoim: i z Duchem Świętym po wszytkie wieki jesteś nierozdzielny w Trójcy i doskonały w jedności.
5. Nie trzeba-ć było firmamentu, podnóżka nóg Twoich: boś Ty sobie sam niebem i każde miejsce napełniasz, tak powierz-chownie, jak wewnątrz.
6. Przed światem sameś był sobie światem, Panie: a miejsce rezydencyjej Twojej w Tobie samym.
7. Początek czasu uprzedziłeś bytnością Twoją: a niepojęte jestestwo Twoje jest pomiarem wieczności.
8. Wszytkich rzeczy Tyś gront, nie mając nic nad się dawniej-szego: a jako bez końca masz trwanie, tak i bez początku egzystencyją.
9. Nie pytaj się, głupcze, kiedy się Bóg począł! Nie poczynał się nigdy, który przed czasem pierwszy jest.
10. Ziemię ludziom stworzył - nie sobie: i żeby wyraźnie pokazał dobroć swoje, osadził na niej syny ludzkie.
11. Nie potrzebuje On nic od nikogo, a wszytko wszytkim daje: rad jednak widzi wdzięcznego, a chwałą ust pokornych kontentuje się.
12. Zechciał, kiedy chciał i jako chciał: za wymówieniem słowa Jego stanęła tak ogromna machina niebios i ziemie.
13. Nie z materyjej, ale bez materyjej: chyba że był rzemieślnik materyją, albo materyja rzemieślnikiem.
14. Skąd nie tylko wizerunk mamy wszechmocności Jego: ale też i pojąć łatwo dziwną mądrość i niepojęte misterstwo.
15. Jako różnych przymiotów żywioły jedne z drugimi usforował: że jako bystre konie w jednym cugu ciągną, zjednoczone rozkazaniem Jego.
16. Woda ogniowi przeciwna, ogień wodzie nieprzyjacielem: Ale Pan umie to przeciwieństwo w jednej masie zjednoczyć.
17. Zaprawdę, wielceś mądry i mądrze wielki, czyli sama wielkość i mądrość. Boże nasz: sam Stwórca wszytkiego, architekt ziemie i firmamentu.
18. Tobie, morzu niezbrodzonemu, od siebie samego pełność łask i dobrotliwości mającemu: niech będzie od wszelkiego stworzenia honor i czołobitnia na wieki. Amen.


PSALM II
DE PROFUNDIS CLAMAVI AD TE, DOMINE, PS 129
WESTCHNIENIE DO P[ANA] BOGA NA POWSTANIE Z GRZECHU PRAWDZIWE

l. Z głębokości wołałem ku Tobie, Panie: ku Tobie, Boże, z padołu płaczu i z turmy mizeryjej.
2. Bo nie masz na świecie, kto by wspomógł abo upadłego podżwignął: zjadła zazdrość, omylna przyjaźń, chciwość nienasy-cona.
3. Którzy się w ofertach świadczą bliźniemu z uczynnością: tych serca i ręce najbarziej na zdradzie stoją.
4. Tak człowiek człowiekowi wilkiem względem dobrego mie-nia; dopieroż dusza od chytrych nieprzyjaciół w twardym oblę-żeniu zostaje.
5. Ciało, domownik zły, wala się w błocie nieprawości; jako wieprz tyjąc miotem rozkoszy.
6. Świat, niby gospodarz machiny tej, oszustem jest: gdy nas, próżną chwałą zwiedzionych, jak łątki jakie pokazawszy, nagle do kosza zmyka.
7. Czart miejsca, które sam utracił, zazdroszcząc: albo burzy ciało przeciwko duchowi, albo ducha kusi niedobrych myśli podniatą.
8. Teć są kajdany, którymi mię okowanego posadził grzech w ciemnicy głębokiej: skąd jeżeli Pan nie wydżwignie, tom ja na wieki synem zatracenia.
9. Ej, duszo moja, nie odwłaczaj zbawienia, które przed tobą: nie tylko gotów Zbawiciel, ale też i ręce wyciąga z krzyża na podżwignienie twoje.
10. Oto woła: Pódźcie do mnie, którzy pragniecie, a ja posilę was; u mnie żywej wody źródło jest, na żywot wieczny pryskające.
11. Jeżeli mało na tej wodzie, aby pragnienie ugasiła: owóż z ciała pokarm, ze krwie napój, doskonałe w najcięższym głodzie posilenie.
12. Prawdać to, o Panie, że z Ciebie, w Tobie i przez Cię najpewniejsze zbawienie; ale wielkość popełnionych złości poczu-wając, co zasłużyła, od tej zbawiennej prezerwatywy stroni.
13. Czyni nadzieja ufność w nieprzebranym miłosierdziu Twoim: ale skancerowane12 grzechami sumnienie sprawiedliwość trwoży.
14. Zginąłem, syn marnotrawny! Dokąd się obrócić, nie wiem: Jednak uważając litości i dobroć Pańską, apeluję do miłosierdzia.
15. Bo lubo Pan w sądach skryty, w sprawiedliwości groźny: ma jednak trybunału swego asystentkę, nad upadłymi politowanie.
16. On, gdy pokutujem, odpuszcza, gdy się nawracamy, przyjmuje: jeżeli pokutę odwleczemy, nie chcąc śmierci grzesznego, cierpliwie czeka poprawy.
17. Nie przyszedł bowiem powoływać sprawiedliwych, ale upadłych: i opuszcza trzodę owiec, a szuka jednej, dobry Pasterz, zginionej.
18. Nie tylko nie gardzi głosem grzesznika, gdy o pomoc do Niego woła: ale i najmniejsze pokutującego westchnienie bez odwłoki przyjmuje.
19. Więc i ja, w tych okowach nieprawości zostając; do Niego wołam: Panie, pospiesz się ku ratunku memu.
20. Przybądź mi. Boże, ku wspomożeniu: a odkuj pęta grzechowe, w których uwikłany nie mogę wzlecieć do Ciebie, któryś jest na wysokości.
21. Tymczasem, niż mi pióra bogomyślności odrosną, czołgać się będę do krzyża: w którym najpewniejsze nieprzyjaciół dusz-nych zwycięstwo.
22. Do krzyża tego świętego: na którym orator Chrystus najpierwszą miał od Ojca Niebieskiego przemowę: Ojcze, odpuść im, bo nie wiedzą, co czynią.
23. Ten tedy spółistotny Ojcu, który chciał i mógł odpuszczenie dać: ufam mocno, że i ze mną dla krzyża i krwie swojej uczyni miłosierdzie.
Chwała Ojcu i Synowi, i Duchowi Ś. etc.


PSALM III
QUIS DABIT CAPITI MEO AQUAM, ET OCULIS MEIS FONTEM LACRIMARUM, ET PLORABO. JEREM 9, VER l
WYZNANIE WINY POKUTUJĄCEGO CZŁOWIEKA

1. Kto da głowie mojej potok łez obfitych? a oczom moim strumień płaczu nieustającego?
2. Kto skruszy zatwardziałego serca opokę; aby z niego wyniknął zdrój prawdziwego żalu na obmycie popełnionych złości?
3. Abym przeszłe dni w gorżkości dusze mojej rozmyślając: doskonale uważył, czym-em jest i kogom do gniewu pobudził?
4. Obraziłem przedwieczny majestat: sprzeciwiając się temu Panu, który mieszka w niedostępnej światłości.
5. Temu Panu rebelizowałem, który mię z nizczego stworzył: który wielki jest bez miary i dlatego niezmierny, którego wola jest uczynić, którego chcenie jest moc.
6. Który na każdym miejscu bez miejsca zostaje: wszytko obejmuje bez ogarnienia i wszędy jest obecny przez istność, przytomność i władzą.
7. Sprawiedliwy nad pojęcie nasze i dlatego straszny: wszech-mocny i dlatego nieuchroniony.
8. Któżem ja jest? com się na tę walkę, zuchwalec, porwał i gdzie będę, jeźli nie w błocie, szukał początków rodziny mojej?
9. Zgniłość mi ojcem, matka, bracia, siostry - robacy: a ja przecie całego nieba potęgę na rękę wyzywam!
10. Cóż jest człowiek? Kawalec błota, syn gniewu, naczynie zelżywości: urodzony w plugastwie, żyjący w nędzy, mający umrzeć w ucisku.
11. Nieszczęsny człowiek, z ciała i z dusze złożony: nie chce czci swojej rozumieć, gdy dusze nie słucha, która do nieba ciągnie, a za cielskiem idzie, które go w marności światowej grązi.
12. Ej! Na odwrót, kto pragniesz zbawienia: bo nie tylko szalona z Bogiem walczyć, ale też rozumowi przeciwna tak dobrotliwego Pana gniewać.
13. Co za korzyść z grzechu, który sumnienie jako kat we-wnętrzny nudzi: albo co za zysk z rozkoszy, która prędko odbiega, żal i ból na umyśle, jako ossa żądło, zostawując?
14. Cukruje z wierzchu, jako żółć, cielesne lubości: aby tak przysłodzonym trunkiem opojony człowiek prędzej szedł na wieczne zatracenie.
15. Jeszczem się po tych przysmakach nie obliznął: aż mię zaraz robak sumnienia gryzie, a potem bojaźń zdejmuje, że niepokutnego na nieprzeżytą wieczność piekło ogarnie.
16. Nie wymówi podniata grzechu, ułomność ciała, pokusy szatańskie: jeżeli prawdziwa pokuta zranionego sumnienia nie opatrzy, a potem miłosierdzie Boskie nie zleczy.
17. Tobie tedy, to wieczny Panie, rany moje otwieram; a potem z suplikującym Dawidem miłosierdzia żebrzę: Zmiłuj się nade mną!
18. Nie wchodź w sąd z sługą Twoim, o Boże: albowiem się nie usprawiedliwi przed Tobą żaden człowiek żyjący.


Jedna z początkowych stron ,,Psalmodii Polskiej" Wespezjana Kochowskiego
http://www.pbi.edu.pl/book_reader.php?p=30318&s=1











PSALM XXIV
VENITE EXULTEMUS DOMINO PS 94
PAMIĄTKA ODSIECZY WIEDNIOWI DANEJ R. P. 1683 DNIA 13 SEPTEMBRA

1. Pódźcie, radujmy się Panu, śpiewajmy Bogu Zbawicielowi naszemu, uprzedźmy oblicze Jego z dziękczynieniem: a przez pieśni i hymny wychwalajmy niewysłowioną dobrotliwość Jego.
2. Albowiem Pan jest Bóg wielki, który czyni wszytko z niz-czego: i Król możny, który z ostatniej toni zgubionych wyratować może.
3. Ten cię, zdesperowany Wiedniu, wydrze z ręki olbrzyma za garło cię trzymającego: i zrazi krwawą bestyją, paszczękę na cię rozdzierającą.
4. Który Konstantyna upewnił w znaku krzyża o zwycięstwie: ten i tobie pewne hasło daje, że w tymże znaku prędkiego dostąpisz wybawienia.
5. Podnieś oczy twoje na góry: a tam ujrzysz gęste chorągwie, z tym znamieniem w posiłek ci idące.
6. Rzuć wzrokiem, ile można, na niebotyczne, drzewami okryte skały: z których wielkim pędem wylatują mężni oriowie na wybawienie twoje.
7. Już, już Kara Musztafa, libickiego lwa szczenię, zajrzawszy krzyża, trwożyć sobą poczyna: i ono Lucyperowej pełne pychy serce zbierać każe namioty!
8. Już odjął świetną od zawoju forgę: czy że się w drogę gotuje, czy głowę ułatwiając, po którą niezadługo stambolskie emiry przyjdą.
9. Baszów i bellerbejów hucznych tchórz obleciał: co żywo w drogę, gdy już ciężkie bazary9 w srogim zamieszaniu nazad uchodzą.
10. Działa i kartany ich nie huczą, ale wyją: a wyrzucona minami ziemia na nichże leci, chcąc pogrześć jeszcze żyjących.
11. Więc co wskok, obleżeńcy, pódźcie i upadajcie przed tronem Najwyższego: dziękujcie Panu, który was stworzył, i wielbiejcie Go, który wam i teraz powtórnie daje zbawienie.
12. Dziś jeno głos odsiecz niosących usłyszycie, nie zatwardzajcie serc waszych bojaźnią: ale wdzięczni ratunku do nieba ręce podnoście.
13. Wypadajcie, młodsi, i kto broń w ręku uniesie, na zdjęte strachem nieprzyjacioły: a wy, starcy i z niebitną gawiedzią po blankach murów tryumfalny hymn zaczynajcie.
14. I uczyńcie okrzyk wesoły, jako po wygranej bitwie: i niech publicznej radości ogniami Stefanowa wieża rozjaśnieje.
15. Tak, jak czasu Solimanowego od Wiednia odwrotu: gdzie także ojcowie waszy doznali pomocy Pana Zastępów.
Chwała Ojcu i Synowi, i Duchowi Ś. etc.

Utwór jest częścią składającego sie z 36 psalmów cyklu Psalmodia polska. Złożyły sie na nią dwie doniosłe tradycje polskiej poezji barokowej i rozważania o naturze metafizycznej wokół pytania ' Co jest człowiek" i szlachecka historiozofia skupiona wokół sporu o doskonałości polskiego ustroju społecznego. Kochowski nawiązując formą literacką do starotestamentowego wzorca psalmu, ujmuje temat na planie metafizycznym, prezentując mesjanistyczną wizje Polski- Sarmacji. Początkowy fragment utworu przypomina klimatem psalm dziękczynne i pochwalne. Poeta wzywa do wychowania Boga za "niewysłowioną dobrotliwość Jego" - Jedynie Bóg "z ostatniej toni zgubionych wyratować może". Wstęp ma uzasadnienie w kolejnych wersach psalmu nawiązującego do odsieczy wiedeńskiej z 1683 roku. Poeta stosując liczne peryfrazy opisuje oblężenie stolicy cesarstwa przez wojska tureckie.. Autor odwołuje sie do przykładu cesarza Konstantyna Wielkiego, któremu przed bitwą (312 r.) miał przyśnić się krzyż z napisem "pod tym znakiem zwyciężysz". Kochowski idąc tym tropem zwycięstwo pod Wiedniem nad niewiernymi przypisuje Bożej Opatrzności. Kolejne wersety ukazują trwogę dowodzonych przez Kara Mustafę wojsk tureckich na widok krzyża i nacierających pod jej znakiem wojsk. W kolejnym fragmencie występuje opis klęski Turków i wezwanie wybawionych mieszkańców Wiednia do dziękczynienia Boga i wdzięczności. W wierszu odsiecz wiedeńska ujęta została w planie mistycznym - narzędziami Boga są wojska polskie. Przejawia sie tutaj mesjanizm Kochowskiego, uznającego naród polski za wybrańca Boga.


Psalmy narodu wybranego, czyli Psalmodia polska

Na Psalmodie polską złożyły się dwie tradycje polskiej poezji barokowej a mianowicie: rozważanie poezji metafizycznej i szlachecka historiozofia skupiona wokół sporu o doskonałości polskiego ustroju społecznego. Utwór ten można uznać za poetycki wykład sarmackiej antropologii, sumę rozważań o swoim narodzie. W Psalmach I-IV porusza autor tematy Boga i człowieka. Psalm V jest wprowadzeniem w rozważania społeczne. Psalm ten jest najdłuższy, liczy bowiem 48 wersów. Przedstawia poeta pochodzenie państwa polskiego. W następnych mówi o rozbiciu narodowej jedności, czego przyczyną była herezja, o szczególnej opiece boskiej nad wolnością polską, o aktualnym stanie państwa. Za jedną za najważniejszych wartości uważa Sarmację. Kochowski uważa Bóg wyróżnił kraj znakiem osobistej sympatii.
Jam jest zwierzchnością nad dziedzictwem Mojem, a jako serc ludzkich prostotę, tak i pól sarmackich równiny z dawna ukochałem [...].
[…] wolność polską ma Pan w opiece swojej […].
[...] błogosławieni wszyscy, którzy w Pana zastępów protekcyjej […].
To wyróżnienie własnego kraju z mapy świata są oczywiście konsekwencją siedemnastowiecznej świadomości społecznej, że naród polski spełnia szczególną misję w Boskim planie. Autor nadał swemu dziełu szczególną rangę jest to swego rodzaju psałterz Sarmatów.
W Psalmie XXXIII zastanawia się nawet, czy on sam, nie jest wybrany przez Boga skoro reprezentuje naród wybrany, jako poeta.
„Za to teraz [włosy] zrosły się w kupę, jako strąki bobu rozkwitłego, z nierozplecione kędziory uczyniły ze mnie nazarejczyka.
I stąd mniemam czasem, żem zasięgnął od Salomona stroju albo żem tym znakiem na sędźtwo ludu bożego jest naznaczony.”
Kochowski krytykuje też brak aktywności stanu szlacheckiego, w zakresie obowiązków stanu rycerskiego. Aktywność stanu wzmogła się jednak w zakresie wykorzystywania przywilejów obywatelskich, ziemiańskich, społecznych.
„Porachujmy się ze sobą, przyznać musimy, żeśmy wszyscy odstąpili zakonu, i nie masz, kto by dobrze czynił, nie masz aż do jednego.” (Psalm XXIX).


Bibliografia:
1) Wespazjan Kochowski, Niepróżnujące próżnowanie, oprac. Wacław Walewski, Warszawa 1978
2) Literatura polska. Przewodnik encyklopedyczny A-M, wyd. 3, t.1, Warszawa 1984.
3) Olinkiewicz E. , Radzymińska K. , Styś H. , Słownik encyklopedyczny.Język polski., wyd. II popr., Wrocław 2000.
4) Wespazjan Kochowski: Psalmodia polska. Kraków 2003
5) Krzysztof Obremski: "Psalmodia polska". Trzy studia nad poematem. Toruń 1995

Sarmatyzm w poezji Ernesta Brylla - poety współczesnego

Ernest Bryll
www.offart.org









Ernest Bryll
„Portret sarmacki”

Te gęby piwoniowe od piasta aż do pasa
I od sasa wciąż zdrowe do dzisiejszego czasa
Opięte w karmazyny, ściśnięte krawatami,
W pochodach, stallach, prezydiach nawisające nad nami

Jak pełna tłuszczów burza...
I ciągle pod ta chmurą
Stoi ktoś zabiedzony. Uszy nosi w górę
I słucha bogobojnie, co tam burczy, czka, szczeka.
I łeb w ramiona wciska. – Myślący – jakoś przeczekać...


Ernest Bryll, ur. 1 III 1935 r. w Warszawie, poeta, prozaik i dramatopisarz, krytyk, publicysta. Wychowywał się w Komorowie pod Ostrowią Mazowiecką. Ukończył filologię pol. na UW(1957) i studium film. przy PIS. Czł. redakcji pism społ.-kult., m.in. 1959-60 „Współczesności”. Kierownik lit. zespołu film. „Kamera” (od 1968), Teatru Pol. w Warszawie (1971-74), dyr. Instytutu Kultury Pol. w Londynie (1975-78), kierownik artyst. zespołu film. „Silesia” (od 1978).Laureat wielu nagród. Debiutował tomem wierszy „Wigilie wariata”. Dużą popularność zyskała twórczość dramatyczna Brylla, m.in. „Rzecz listopadowa”, „Kurdesz”, „Życie jawą”, „Słowik”. W jego dorobku znajdują się również scenariusze filmowe, adaptacje i przekłady.


Bibliografia:
1) Ernest Bryll, „Portret sarmacki”, [w:] Poezje wybrane, PIW 1970
2) Literatura polska. Przewodnik encyklopedyczny A-M, wyd. 3, t.1, Warszawa 1984.
3) Olinkiewicz E. , Radzymińska K. , Styś H. , Słownik encyklopedyczny.Język polski., wyd. II popr., Wrocław 2000.

czwartek, 12 lutego 2009

Galeria


„Polski pocałunek”, figurki z miśnieńskiej porcelany autorstwa Johanna Joachima Kandlera, 1744r.
Bibliografia: Jacek Kowalski, Niezbędnik Sarmaty, Poznań 2006, s.99






„Szlachcic” Jana Piotra Norblina
Bibliografia: Jacek Kowalski, Niezbędnik Sarmaty, Poznań 2006, s.99











Sarmata w stroju reprezentacyjnym. Czerwony kontusz, pod nim brokatowy żupan bez kołnierza, szarawary wpuszczone w buty z safianową cholewą, w ręku futrzana czapka. Z czasem taki strój stał się symbolem ksenofobii i zacofania polskiej szlachty. Z wąsami i podgoloną czaszką Stanisław Antoni Szczuka (1652-1710), sędzia i polityk, podkanclerzy litewski, zwolennik Stanisława Leszczyńskiego (portret ze zbiorów w Wilanowie)

Źródło: Gazeta Wyborcza,
http://wyborcza.pl/51,76842,5028757.html?i=1




„Portret trumienny szlachcica z okolic Gostynia”, olej na blasze cynowej, kon. XVII w., Muzeum Narodowe w Poznaniu











„Portret trumienny Stanisława Woyszy”, 1677, Pałac w Wilanowie










Portret trumienny nieznanej szlachcianki, ok. 1660-1670r.
Jacek Kowalski, Niezbędnik Sarmaty, Poznań 2006, s.94










Uczta na zamku Jana III Sobieskiego w Jaworowie w dniu 6 lipca 1684 r. Obraz olejny z epoki.
Jacek kowalski, Niezbędnik Sarmaty, Poznań 2006, s. 81







Jan Chryzostom Pasek w gościnie u Duńczyków. Ilustracja do ,, Pamiętników'' Jana Chryzostoma Paska, rys. Jan Nepomucen Lewicki, 1850 r.
Jacek Kowalski, Niezbędnik Sarmaty, Poznań 2006, s. 84





Polak. Drzeworyt z dzieła Cesare Vecellio "Degli Abiti antichi e moderni" Venezia 1590 r.
Jacek Kowalski, Przewodnik Sarmaty, Poznań 2006, s. 77










Józef Zdzisław Konopacki, "Pocałunek ojcowski", drzeworyt sztorcowy
(rytował: K. Pomianowski), [w:] Kłosy, 1882 (II półrocze), s. 309











Mierosławka koloru szafirowego, do niej konfederatka atłasowa, suknia muszlinowa.
Kontusz i żupan atłasowy
Dziennik Mód Paryskich 1848 nr 25, tabl. 25, opis – s. 204









"Niesforni, skłonni do anarchii, lubiący zaglądać do kieliszka
i procesować się prowincjusze, czytając Cycerona albo Senekę wyobrażali sobie, że są rzymskimi mężami stanu" - pisał o Sarmatach Czesław Miłosz (Historia literatury polskiej).









Portret Stanisława Augusta w stroju koronacyjnym, 1768-71
autor: Marceli Bacciarelli;
Zamek Królewski w Warszawie;











Kontusz i żupan Jana Potockiego herbu Pilawa, ok. 1770
www.muzeum.krakow.pl/uploads/pics/kontusz.jpg

środa, 11 lutego 2009

Miłość, sprośnosć czy wyrachowanie?

Sarmacji często zarzuca się specyficzną pobożność i brak okrzesania, jednak jeżeli chodzi o miłość to krytyka jest raczej znikoma. Powszechnie króluje sienkiewiczowski stereotyp: staropolskie amory postrzega się jako skrzyżowanie średniowiecznego - barokowego amour courtois z poetyką dziewiętnastowiecznego romansu.
Dla szlachcica czym innym były amory - czym innym małżeństwo. Sarmackim małżeństwem rządziło wyrachowanie. Małżonkowie byli dla siebie przede wszystkim towarzyszami. Nie brakowało tam jednak zmysłowości. Wiersze o małżonkach i narzeczeńskich oczekiwaniach nie stronią od żartów. W utworze Stanisława Samuela Szemita panna modli się o męża:

Niech gońcem dobrym bedzie, a kopiją
Mocno niech trzyma pod samą taliją.

Z kolei w wierszu Sebastiana Petrycy mąż zachwala żonę:

Jeśli cnotliwa k temu gospodyni
Rząd spólny w domu czyni,
Jakie sobinskie i apulskie ony
Niewysłowione żony:
Ona, nim się mąż spracowany z dala
Wroci, ognia udziała.
W oborze bydło, gdy przyszadszy stoi,
Pilną ręką swą doi...

W sprawie romansów byli bardziej bezpośredni, nieustannie smakowali rozkoszy. Jan Andrzej Morsztyn oznajmiając jakie dziewczę „lubi do zabawy” pisze:

Szyję mleczną, usta krwawe,
Złoty włos, oko łaskawe.

...jeśli będzie czysta, bojazliwa,
Dbała an słewę, zazdrosna, cnotliwa,
Do tej się serce mije nie przysiędzie
(Brzydko i wspomnieć) - już to żona będzie.

Inny był sarmacki ideał żony - inny ideał dziewczyny do towarzystwa, zabawki. Nie dziwi wiec groteskowa piosenka „A kiedy myśliwy”, którą odnajdujemy u Oskara Kolberga w „Pieśni i melodie ludowe w opracowaniu fortepianowym”. Jej tekst jest następujący:

A kiedy myśliwy cały dzień poluje,
A gdy nic nie znajdzie, bardzo się frasuje.
Cóż to jest, rzecze, o Boże,
Bym był bez zwierzyny, byś to nie może.

Rzecze: gońcie, pieski, po kniejach szukajcie'
A jak co znajdziecie, to mi odgłos dajcie.
Z ochotą pieski szukają,
Nie darmo po kniejach nadszczekiwają.

Rzuci się myśliwy na przesmycza strone,
Aż znalazł dziewcęynę w trawie uśpionę.
Cieszy się, budzic załuje,
Aby snu nie przerwał to obserwuje.

Przebudza się Baba, dziwi się myśliwy,
A ona do niego: „Pójdziesz niegodziwy!
Idż mi precz, weż tych psów kupę,
A jak sam nie pójdziesz, całuj mnie w pietę”.


W dziedzinie seksu Sarmaci grzeszyli niemało. Mówi się, że ich głównym zajęciem obok intryg było przyprawianie rogów. Sztuka zakochiwania się i rozkochiwania w sobie, kunszt miłosnych podbojów - choć w zasadzie przybyły do Polski już w średniowieczu - zaatakowały mocniej w wieku XVI. Płynąc drogą powrotną ze studiów padewskich. Miłosne pieśni nazywano „padwanami”. Miłosne pieśni, czy to naśladowane - głównie z włoskiego - czy tłumaczone, nawet oryginalne pojawiły się właśnie w wieku XVI. Utwory te były zwykle wydawane w niewielkich zbiorach pod śmiesznymi tytułami jak np. Dzwonek serdeczny, Koło tańca wesołego, Piękna i wesoła uciecha. Większość utworów charakteryzowało się prostotą i podobnymi schematami. Pomiędzy mnóstwem średniej jakości utworów wybijają się jednak niektóre cykle, pieśni, poeci. Największym mistrzem tego gatunku był Szymon Zimorowic, lwowski patrycjusz. Zaraz po nim uplasował się Jen Andrzej Morsztyn.
Sarmaci traktowali dworną miłość raczej z przymrużeniem oka, była to dla nich zabawa. Właśnie taką grą, ale o precyzyjnej konstrukcji i niezwykle inteligentną jest barokowy koncept. Maciej Kazimierz Sabiewski ten stan rzeczy zdefiniował jako zgodną niezgodność i jednocześnie niezgodną zgodność (dictio concors discordia vel discors concordia). Wiersze oparte na tego rodzaju koncepcie często obfitują w paradoksy. Koncepty mogą wyglądać rozmaicie. U Zimorowicza znajdujemy wiersz pełen obrazów przedstawiających nieprawdopodobne podróże miłości:

Do ciebie ja przez morze łez mych nie przybędę,
choc w okręt z strzał serdecznych zbudowany wsiędę,
Chos Kupido na Zagle do mi skrzydła swoje,
Chociaż Wenus sztyrować będzie nawę moję.

Nieco później, w XVIII stuleciu powstał styl erotyku o dużej oryginalności - połączenie groteskowości barokowego konceptu i delikatności.

Z wysokich Parnasów
Niezbyt dawnych czasów
Pompatyczne nasze intenta,
Którym serce płonie
Ku twojej personie
Najszczęśliwsze dla mnie momenta.
Wasińdżkaś okrutna,
Srodze bałamutna;
Prędzej by się skały
Ubłagać mi dały,
A pfe, mościa panno, być taką.

Obok siebie istniały utwory traktujące miłość z szacunkiem, podkreślające jaj czystość i utwory ostentacyjnie przekraczające granice dobrego smaku. Jednak sprośny żart był na marginesie - poza nim trwała czystość panieńska, miłość subtelna wyznaczająca górny pułap miłości.


Bibliografia:

Jacek Kowalski, Niezbędnik Sarmaty, Poznań 2006

środa, 4 lutego 2009

Niezbędnik Sarmaty

Czyli co można zaśpiewać ze staropolskiego repertuaru

Pieśń o kole rycerskim

Piękne jest koło rycerskie,
Komu dał Bóg serce męskie.

Hetman wojsko kołem toczy,
Nieprzyjacielowi w oczy.

Wozy łańcuchami spinają,
Bo się trwogi spodziewają.

A gdy się już potkać mieli,
Jezu Chrysta zawołali,

‘’Jezu Chyste Nazareński
Wejrzyj na lud chrześcijański!’’


W żarskim biegu drzewce kruszą,
Niejeden się żegna z duszą.

Jednemu się mienią oczy,
A z drugiego krew się toczy.

Trzeci woła, by dobito
Albo szablą łeb ucięto.

A ci, co w mogiłach leżą,
Do pewnego kresu bieżą.

Trzeba żołnierza szanować,
Chleba, soli nie żałować,

Wtenczas żołnierza szanują,
Kiedy trwogę na się czują.

Chociaż żołnierz nie ubrany,
Przecie ujdzie między pany.

Suknia na nim nie blakuje,
Dziurami wiatr wylatuje.

Chustka jest czarna za pasem,
Ale i tej pusto czasem.

Zapłaćże mu czasem, Jezu z nieba,
Boć go jest pilna potrzeba.


P. Borek, R. Mazurkiewicz, Literatura staropolska. Wybór tekstów [w:] Poezja, Kraków 2002, s. 368

Toasty

A czyjeż to zdrowie, czyje?
Dajcież mi go, ja wypiję,
Zróbcież mi łaskę szafunku,
Podajcież mi kielich trunku.-

Zacni sąsiedzi, przyjaciele mili,
Solenizanta zdrowie będziemy pili,
Wykrzyknijmy wszyscy razem, by nam był
W zdrowiu, w szczęściu w setne lata z nami żył.
Wypił, wypił, a nic nie zostawił,
Bodajże go, bodajże go Pan Bóg błogosławił.

Gospodarzu, gospodarzu, kto u ciebie bywa,
Zawsze wesół, zawsze wesół, nigdy nigdy nie poziewa.
Hej ha! Do licha!
Dajcie nam kielicha,
A za jego zdrowie,
Niech nam szumi w głowie!

Kiedy nam się pora zdarza
I taka dobra,
Pijmy zdrowie gospodarza,
Co się podoba;
Pijmy zdrowie gospodarza
Choćby do rana,
Mości panie [miły Janie]
W ręce wasana.

Wypił, wypił a nic nie zostawił,
Bodajże go, bodajże go Pan Bóg błogosławił.

http://books.google.pl/books?id=anixqlhsxAMC&dq=pie%C5%9Bni+polskie+i+ruskie+ludu+galicyjskiego&printsec=frontcover&source=bl&ots=BvGLGebNNn&sig=JXMuocOeQ70XSNmUIS1jZNNUYDo&hl=pl&sa=X&oi=book_result&resnum=1&ct=result#PPP4,M1

Śmiertelne Gwiazdy

Śmiertelne gwiazdylubo raczej oczy,
Mój niepokoju i we dnie i w nocy,
[Łaskę swą] połóż na me złe posługi;
Serce katujesz, a już przez czas długi

I przez sen jaśnie zgoła pokazujesz,
Że mojej śmierci gwałtem afektujesz,
A jesli i śpiac, oczy, mię morzycie,
Co będzie, piękna, gdy się otworzycie?

ks. Dominik Rudnicki SJ


Taniec Śmierci

I wstarości młode kosci,
W młodych nie masz obrotności.
Hup stary, hup, hup, hup.
Hup stary, hup, hup.

Starzy chyżo biegą drogi,
A w młodych zleżałe nogi.
Hup stary, hup, hup, hup.
Hup stary, hup, hup.

Nic po młodych już na ziemi,
Nie zdąża w zawod ze staremi.
Hup stary, hup, hup, hup.
Hup stary, hup, hup.

Dżwigają się, nieboże stary,
Dalej! dalej! gonią mary.
Hup stary, hup, hup, hup.
Hup stary, hup, hup.


Choć cię starość w ziemię gniecie,
Puść się w taniec, stary, przecie.
Hup stary, hup, hup, hup.
Hup stary, hup, hup.

Dalej w nogi! Śmierć cię goni,
A flaszka za nadrzem dzwoni.
Hup stary, hup, hup, hup.
Hup stary, hup, hup.

Jan Prosnak, Siedem wieków pieśni polskiej. Śpiewnik dla młodzieży z komentarzem historycznym. Warszawa 1986, s.59

Copyright by Carpe Noctrum 2009 | wszelkie prawa zastrzeżone

Zalecana przeglądarka internetowa Mozilla Firefox